به گزارش صبا به نقل از روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، حبیب الله عظیمی مشاور علمی ریاست سازمان که پیش از این به عنوان معاون کتابخانه و رییس پیشین بخش نسخ خطی کتابخانه ملی ایران حضور مستمر داشته است؛ در یادداشتی به جایگاه ایرج افشار در پایه‌گذاری شیوه علمی فهرست نویسی نسخ خطی در ایران پرداخته است.

متن این یادداشت بدین شرح است:

«مبنای فهرست نویسی نسخ خطی (فارسی و عربی) کاربرگه فهرست نویسی است که در بردارنده تمامی اطلاعات نسخه خطی در دو بخش کتاب شناسی و نسخه شناسی است. فهرست نویسی نسخ خطی در ایران از دهه ۳۰ در قرن چهاردهم شمسی با انتشار لیست نسخه‌های خطی کتابخانه آستان قدس رضوی شروع می‌شود. این دهه را می‌توان دهه شروع انتشار لیست و فهرست نسخه‌های خطی در ایران نامید.

دهه ۴۰ با طراحی کاربرگه علمی برای فهرست نویسی نسخ خطی توسط استاد افشار در کتابخانه ملی ایران، شیوه علمی فهرست نویسی برای نسخ خطی فارسی و عربی شکل می‌گیرد و بدین لحاظ می‌توان این دهه را دهه شکل گیری شیوه علمی فهرست نویسی نسخه‌های خطی در ایران نام گذاشت. شیوه‌ای که با گذشت نیم قرن همچنان در میان فهرست نگاران ایران مورد توجه است.

استاد افشار در سال ۱۳۴۱ که مدیریت کتابخانه ملی ایران را به عهده داشته، برای نخستین بار کاربرگ‌های (و به گفته خودش پرسش نامه‌ای را با توجه به فهرست‌های اساسی و مشهور تهیه کرده و آن را به مجمع نسخه شناسان متشکل از: مجتبی مینوی، محمدتقی دانش پژوه، اصغر مهدوی، عبدالله انوار (رییس بخش نسخه‌های خطی کتابخانه ملی) و محمدامین ریاحی (مدیر کل نگارش وقت وزارت فرهنگ)‌ عرضه می‌کند و با استفاده از معارف و تجربیات آن فضلا و پس از اعمال اصلاحات، آن کاربرگه را به چاپ می‌رساند.

عبدالله انوار نیز با همتی کم نظیر بر مبنای همین کاربرگه‌ها به فهرست نگاری نسخ خطی کتابخانه ملی می‌پردازد. استاد انوار در سال ۴۲ در مقدمه جلد اول فهرست کتابخانه ملی و استاد افشار در سال ۱۳۸۲ در مقدمه فهرست دستنویس‌های فارسی در کتابخانه ملی اتریش، طراحی این کاربرگه و مبنای فهرست نویسی قرار گرفتن این کاربرگه را بیان می‌کنند.

همچنان که استاد افشار به سال ۱۳۴۱ در مجله راهنمای کتاب در مطلبی با عنوان «فهرست نویسی نسخه‌های خطی» تفصیل این پرسشنامه (کاربرگه) را نگاشته‌اند.

استاد افشار در تمامی فهرست‌های خود که آخرین آن فهرست دست‌نویس‌های فارسی کتابخانه ملی اتریش است، مراحل سه گانه زیر را برای فهرست کردن نسخه های خطی انجام می‌دهد:

مرحله اول: تنظیم پرسشنامه (کاربرگه)

استاد افشار نخست براساس موازین تجربی، پرسش نامه‌ای را تنظیم می‌کند تا مشخصات هر نسخه و کتاب در آن نوشته شود. پرسشنامه ای که وی در آخرین فهرست خود تنظیم کرده و به سال ۱۳۸۲ در مقدمه فهرست دستنویس‌های فارسی کتابخانه ملی اتریش آن را توصیف کرده، همان پرسشنامه‌ای است که به سال ۱۳۸۱ در کتابخانه ملی ایران طراحی کردند و صرفا برخی از عناصر نسخه شناسی آن پس و پیش شده است.

پس معلوم می‌شود که طراحی و تنظیم این کاربرگه در سال ۱۳۴۱ در کتابخانه ملی ایران از چنان دقت و انسجام و استحکامی برخوردار بوده که پس از گذشت چهار دهه همچنان مورد پذیرش استاد افشار بوده است.

مرحله دوم: هم سنگ کردن نوشته‌ها و مطالب مورد نظر با منابع و فهارس دیگر

استاد افشار پس از بررسی هر نسخه خطی و درج مطالب و نوشته‌های خودش در کاربرگه (در جهت معرفی نسخه)، آن نوشته‌ها و مطالب را با منابع و فهارس دیگر تطبیق وهم سنگ کرده و از کارهای پیشینیان (به ویژه مطالب کتاب شناسی درج شده در فهرست‌های محمدتقی دانش پژوه) مطالبی را برای تکمیل نوشته‌های خودش می‌افزاید و بار دیگر آن نوشته‌ها و یادداشت‌ها را با نسخه‌های خطی مورد فهرست تطبیق می‌کند و پس از اطمینان خاطر از صحت نوشته‌ها، آن‌ها را به صورت موضوعی مرتب می‌کنند.

مرحله سوم. به نظم موضوعی در آوردن فهرست‌ها

استاد افشار پس از تکمیل مطالب هر کاربرگه، معرفی نسخه‌ها را به صورت موضوعی منظم می‌کنند. ترتیب موضوعی وی چنین است:

فرهنگ و لغت

علوم و فنون

الف. ریاضی و نجوم

ب. پزشکی و داروشناسی

ج. علوم طبیعی

د. علوم غریبه

ادیان و مذاهب (اسلام، زردشتی، ازلی، تصوف و عرفان، اخلاق و کلمات قصار)

ادبیات (مبانی و کلیات، ادبیات منثور، ادبیات منظوم)

تاریخ (متون تاریخی، منشات و اسناد، فرمان)

جغرافیا

مجالس تصویر و قطعه های خط (مینیاتور و نقاشی، خط)

و در آخر، مجموعه‌ها (مشتمل بر چند رساله) را جداگانه فهرست می‌کنند.

شیوه تنظیم فهرست

شیوه‌ای که استاد افشار برای تنظیم فهرست نسخ خطی در پیش گرفته تقریبا همان شیوه‌ای است که در کاربرگه فهرست نویسی به سال ۱۳۴۱ در کتابخانه ملی طراحی کرده است، در این شیوه اطلاعات مربوط به هر نسخه در دو بخش متن شناسی و نسخه‌شناسی به قرار زیر درج می‌شود:

الف. متن شناسی

نام کتاب و نشانه بازیابی. در ابتدای هر مدخل نام کتاب ذکر می‌شود و در سمت چپ، نشانه بازیابی نسخه در مجموعه کتابخانه می‌آید.

نام مولف، شارح، گردآورنده (پدیدآور: سال تولد و وفات یا دوره زندگانی مولف).

تاریخ تالیف و مناسبت تالیف- در صورت اطلاع

مشخصات کتابشناختی و تعریف اثر و نکاتی همچون موضوع و شیوه فصل بندی کتاب

در این بخش، مواردی که به عنوان فهرست مندرجات و ابواب وفصول نسخه به تفصیل آورده شود از بابت تازگی آن بوده و یا اینکه آن‌ها در فهرست‌های دیگر به تفصیل نیامده است.

آغاز و انجام متن کتاب

انجام دست‌نویس. در این بخش سعی می‌شود تا نقل مطالب انجام نویسنده عینا و بدون دخل و تصرف رسم الخطی و ویرایش درج شود تا شیوه کتابت نسخه را نشان دهد.

ب. نسخه شناسی

شمار برگ‌ها و سطرها. در این بخش اندازه نسخه و اندازه سطح مکتوب به سانتی متر می‌آید.

خط کاتب، تاریخ و محل کتابت

مشخصات کاغذ و توصیف جلد. در معرفی کاغذ ضخامت و رنگ آن ذکر می‌شود.

مشخصات آرایشی نسخه ذیل عنوان «آرایه» ذکر می‌شود.

برافزوده‌های نسخه.

مالکیت نسخه و سجع مهرهای موجود در نسخه.

منابع مورد استفاده در معرفی نسخه. در این بخش معمولا به مناسب‌ترین و معتبر ترین و مفصل ترین منابع ارجاع داده می‌شود. از قبیل منابع کتاب شناسی، منابع کتب چاپی و مآخذ دیگر

درباره مجموعه‌ها، تمامی اجزا هر مجموعه در بخش مربوط به مجموعه‌ها جداگانه معرفی می‌شوند و آن موارد از اطلاعات نسخه شناختی مجموعه‌ها که مشترک بین اجزاء مجموعه است در معرفی مجموعه ذکر می‌شود و آن موارد که مربوط به اجزا مجموعه است در محل معرفی همان جز از مجموعه ذکر می‌شود.

درباره کتاب‌هایی که احیانا با دو نام (عنوان) شناخته می‌شوند یا ضرورت داشته باشد که به مناسبتی ارجاع به لفظ دیگری داده شود، آن نام‌ها میان دو خط و در ردیف الفبایی خود می‌آید و با ذکر عبارت «نگاه کنید» به محلی که آن کتاب و نسخه اش معرفی شده ارجاع می‌شود.»

انتهای پیام/