محمدرضا فرزاد مستندساز و مترجم که به تازگی کتاب «دوربین شخصی، سینمای ذهنی و فیلم جستار» نوشته لائورا راسکارلی را ترجمه کرده و منتشر شده است در گفتگو با خبرنگار ادبیات صبا درباره آشنایی با این کتاب و دلیل ترجمه آن گفت: همانطور که در مقدمه کتاب آورده ام، در سال ۲۰۱۱ مستند کوتاه «گم‌و‌گور» از من در جشنواره برلین به نمایش در آمد که منتقدان خارجی بر این باور بودند این کار بسیار شبیه به فیلم‌جستار است. از آنجایی که این اصطلاح در فیلم های مستند ایرانی رایج و آشنا نبود این موضوع برای من عجیب به نظر رسید. وقتی که به ایران بازگشتم به دنبال این بودم که بدانم فیلم‌جستار چیست. ابتدا مطالعات شخصی خود را پیرامون این موضوع آغاز کردم و از اینترنت برای پیدا کردن منابع کمک گرفتم و فهرستی از کتاب های مرتبط با این موضوع را تهیه کردم و این تلاش باعث شد تا رفته رفته با این کتاب آشنا شوم و متوجه شدم منبع خیلی معتبری در این زمینه است.

او درباره نحوه تهیه این کتاب خاطرنشان کرد: به علت این که نسخه اینترنتی کتاب موجود نبود با کمک یکی از دوستان کتاب را از خارج کشور تهیه کردم و به مطالعه آن پرداختم و در کنار مطالعه، زمانی را به تماشای فیلم های جستار اختصاص دادم. پس از مطالعه کتاب متوجه شدم که این موضوع با اینکه موضوعی قدیمی است و در دهه های ۵۰ و ۶۰ میلادی مقالات فراوانی درباره آن نوشته مستندهای زیادی از این دست تولید شده اما متاسفانه در ایران نه در عرصه عمل و نه در عرصه نظر کاری صورت نگرفته است و ما مشابه چنین کاری را نداریم و این موضوع برای سینماگران ایرانی پدیده ای کشف نشده است.

مولف کتاب «تو مشغول مردنت بودی» افزود: هرچند مردم خیلی از فیلم های جستار را در جشنواره ها دیده و در حافظه دارند ولی مشخصا نمی دانند که این آثار در چنین قالبی تولید شده‌اند از جمله فیلم های کریس مارکر، ژان لوک گدار، هارون فاروکی.

او با اشاره به اینکه مخاطب پس از مطالعه این کتاب درک درستی از فیلم هایی که در زمینه جستار تولید می شوند خواهند داشت، توضیح داد: این سبک فیلمسازی ارزش های ویژه دارد و همیشه این سبک الهام بخش سینمای مستند و داستانی به طور همزمان بوده است.

همانقدر که شعر مهجور است سینمای مستند نیز مهجور است

فرزاد در پاسخ به این پرسش که چرا در ایران به این سبک فیلمسازی کمتر بها داده شده است، بیان کرد: اگر بخواهم از منظر جریان شناسی به این پرسش شما نگاه کنیم باید بگویم که یکی از جریان های سینمای کشور سینمای مستند یا همان ناداستان ها (غیرداستانی) است که به عنوان سینمای فردی در مقابل سینمای داستانی قرار دارد. سینمای مستند، تجربی و غیرداستانی همیشه در سایه و کانون توجهات همیشه سینمای داستانی بوده است و هرچه پیش می رویم این وضعیت ادامه دارد. سینمای مستند در همه جای دنیا سینمایی است که برای همه قابل فهم نیست با اینکه مخاطب ممکن است آن را در سینما یا تلویزیون ببیند. این نوع سینما عمدتا با استقبال فراوان مخاطب مواجه نیست و سینمای مستند مثل شعر در برابر داستان می ماند؛ همانقدر که شعر مهجور است سینمای مستند نیز مهجور است.

کارگردان فیلم «فالگوش» خاطرنشان کرد: این مشکل لزوما نه از دولت هاست و نه سیاست های آنها. واقعیت این است که در این نوع از سینما عنصر سرگرمی، هیجان و کشمکش دیده نمی شود، این سبک خالی از ستارگان سینماست و بیشتر به واقعیت نزدیک است تا خیال. از آن طرف مردم عمدتا به سینماها به عنوان کارخانه های خیال پردازی نگاه می کنند و همیشه برای ایام فراغت، سرگرمی و هیجان به سمت سینمای داستانی می روند. مخاطب خسته از کار و مسایل و مشکلات زندگی علاقه دارد در پایان روز یک سریال نگاه کند که او را به جهان خیال ببرد و از واقعیت های زندگی دور کند نه اینکه دوباره با واقعیت ها، رنج ها و آسیب ها مواجه شود، بنابراین جامعه ای به سمت سینمای مستند و جستار می رود که جامعه ای فرهیخته باشد و توانسته باشد نیازهای اولیه خود را برآورده کرده باشد. پس هر قدر شرایط  اقتصادی جامعه ما سخت تر و بحرانی تر شود فرهنگ ما بیشتر دچار اضمحلال خواهد شد و در این میان یکسری شاخه های سینمایی که کمتر به جنبه سرگرمی نزدیک تر هستند به کلی نابود خواهند شد.

این سینماگر گفت: سیاستگذاری ها در بخش کلان نیز عموم مردم را به سمت سرگرمی سوق می دهند. حتی در گفتمان های آمریکاستیزی، کعبه آمال مدیرهای اصولگرای ما هالیوود است و آرزو دارند سینمای ما به جایی برسد که روزی هالیوود را شکست دهد. در جشنواره های داخلی نیز فیلم هایی جوایز را کسب می کنند که به سبک فیلم های هالیوودی نزدیک هستند نه فیلم های مستند.

فرزاد عنوان کرد: سینمای متفکر به این علت که نیاز به حمایت های دولتی و کمک های مالی دارد مهجور مانده است چون این نوع سینما توانایی قرار گرفتن در چرخ های اقتصادی را ندارد و متاسفانه کمک های مالی نهادهای امنیتی-فرهنگی به شکل خاصی به اشکال دیگر سینما تعلق می گیرد و سینمای تفکر چه در حوزه داستانی و چه مستند کاملا رو به انقراض است.

او به ادامه حیات سینمای مستند باوجود همه این مشکلات پرداخت و گفت: سینمای مستند به علت نوعی وارستگی والایی که دارد خود را منتظر تشویق یا انتقاد مخاطب قرار نمی دهد و به همین علت تاکنون توانسته به حیات خود ادامه دهد وگرنه مستندسازی نوعی خودکشی اقتصادی است چون بازگشت سرمایه در آن اتفاق نمی افتد. البته می توان گفت این امر به نوعی در تمامی دنیا به همین صورت است به طور مثال حتی در کشور دانمارک که فرهنگ سینمای مستند در آنجا قوی تر است باز هم مستندساز چه از لحاظ مادی، چه از لحاظ شهرت و… با یک شخص داستانی‌ساز فرق دارد.

او با ذکر مثالی دیگر ادامه داد: من از شما می‌خواهم ۱۰ مستندساز برزگ را نام ببرید. نمی توانید نام ببرید که البته این موضوع در کشور اتریش هم صادق است و اگر از یک اتریشی چنین سوالی را بپرسید او هم نمی تواند پاسخ دهد. ولی سینمای مستند در دنیا یک حیات مستقل دارد که در ایران چنین چیزی وجود ندارد. به عنوان نمونه در کشور آلمان مستندسازی جریانی سرزنده است و این امر با فرهنگ آن جامعه رابطه مستقیم دارد یعنی مردمی که در این کشور در رفاه و آسایش هستند به غیر سرگرمی به دنبال تفکر هم هستند.

تفاوت سینمای مستند و سینمای جستار

این مترجم در بخش دیگر این گفتگو به تفاوت سینمای مستند و سینمای جستار که موضوع کتاب «دوربین شخصی، سینمای ذهنی و فیلم جستار» است اینگونه اشاره کرد: در سینمای مستند، ممکن است مستند دارای یک شخصیتی باشد که بتوانید با او گفتگو کنید، بخندید، او را دنبال کنید و … ولی در سینمای جستار این امر به شدت کاهش پیدا می کند و رسما این سبک فیلمسازی به سینمای تفکر ارتباط دارد و شما از ابتدا تا انتهای فیلم درگیر یک فکر می شوید و شاید به همین دلیل است که خیلی خاص تر و نخبه گرایانه تر است.

او درباره مخاطب کتاب «دوربین شخصی، سینمای ذهنی و فیلم جستار» تاکید کرد: مخاطب این کتاب کسانی هستند که در زمینه های هنری فعالیت دارند از جمله هنرمندان، سینماگران و دانشجویان رشته هنر و حتی تمام افرادی که به حوزه ناداستان علاقه مند هستند از جمله خاطره نویسان، سفرنامه نویسان، زندگی نویسان و… که امروزه به شدت در حال گسترش هستند. همچنین این کتاب می تواند منبع مهمی برای دانشجویان این رشته در دانشگاه ها و مراکز علمی معتبر در سراسر کشور باشد.

چهار دلیل درباره اهمیت ترجمه و چاپ «دوربین شخصی، سینمای ذهنی و فیلم جستار»

مولف کتاب «شاه گوش می‌کند» در پاسخ به این که این کتاب چه خلاهای علمی را در این زمینه پر خواهد کرد، توضیح داد: اول) ما در خیلی از موضوعات سینمایی خلاهای تالیفی و ترجمه ای در حوزه نظری داریم که موضوع این کتاب هم جدای از این امر نیست. ما در ایران کتاب های بسیاری داریم که در حوزه سینما مطالعات نظری و ژانری انجام داده اند مثلا سینمای گانگستری، علمی تخیلی و… همچنین به کرات به بحث های نظری و فیلمنامه نویسی پرداخته ایم ولی خیلی از این کتاب ها تاریخ نگارانه و ناظر بر سینمای داستانی هستند و در سینمای مستند خلاهای بسیار جدی در بخش نظری کتاب های تالیفی و ترجمه ای داریم لذا من به همین دلیل این کتاب را ترجمه کردم تا در این بخش به مباحث نظری تازه بپردازم. دوم) خیلی از کتاب های که در حال حاضر چه درباره سینمای مستند و چه درباره سینمای داستانی در ایران ترجمه می شوند مباحث و مصادیق آنها و ارجاعاتشان از دهه ۷۰ تا ۸۰ میلادی تجاوز نمی کند در حالی که این کتاب به تازه ترین مطالب روز دنیا اشاره دارد. سوم) این کتاب کاملا به مباحث غیرداستانی می پردازد و نگاهی ژانری ندارد. چهارم) به نظر من، ما در سینمای داستانی به یک اشباع روایت رسیده ایم که نیاز به یک راه برون رفت بود که من به نوعی با برانگیختن احساسات مخاطب نسبت به سینمای مستند و جستار سعی کردم این راه برون‌رفت را ایجاد کنم و عرصه های جدیدی را برای پیش‌روی فیلمسازان ایرانی قرار دهم.

این کارگردان به چاپ کتاب در سیصد نسخه اشاره و خاطرنشان کرد: با توجه به زحمات فراوان ناشر کتاب متاسفانه نه فقط این کتاب بلکه کتاب های مهم دیگری از جمله کتاب «سینمای مستند ایران» اثر محمد تهامی نژاد که کتاب بسیار مهمی است و علاقه مندان زیادی دارد به صورت محدود چاپ شدند و تجدیدچاپ هم نشدند و این به دلیل این است که مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی مثل فارابی ناشر نیست و از آنجایی که ناشر نیست همه چیز به حسن نیت و همکاری مدیران وقت بستگی دارد.

فرزاد درباره احتمال تجدید چاپ کتابش گفت: پیش بینی من این است که این کتاب ظرف مدت یک ماه و نیم تمام می شود و امیدوارم مدیریت با حسن ظن به تجدید چاپ این کتاب بپردازند چون من از اینکه دانشجویی نتواند این کتاب را تهیه کند به شدت متاثر خواهم شد.

مشغول ساخت دو مستند هستم

این مستندساز در پایان خبر داد: در حال حاضر مشغول ساخت دو مستند هستم و از پایان سال کار ترجمه کتاب «عطش واقعیت» اثر دیوید شیلد را که به موضوع ادبیات ناداستانی (ادبیات غیرداستانی) می پردازد، شروع خواهم کرد.

موضوع مطالعه کتاب «دوربین شخصی، سینمای ذهنی و فیلم جستار» تلقی گاه فیلم مستند، فیلم هنری و آثار تجربی است که بهترین تعریف آن را می توان سینمایی جستارانه، اول شخص و ذهنی دانست. هر چند این تعریف ساده و دردسرساز، طیفی از مباحث نظری و اصلاح شناسانه را با خود به همراه می‌آورد….

این کتاب هشت فصل دارد و قیمت آن ۶۰ هزار تومان است. «دوربین شخصی، سینمای ذهنی و فیلم جستار» به همت مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی و توسط نشر رونق وارد بازار نشر شده است.

عکس خبر از مریم سعیدپور است.

رضا باقری

انتهای پیام/