آلبوم موسیقی آئینی «سربلندان» به ‌آهنگسازی محسن
جلیلی و خوانندگی جمعی از اساتید و خوانندگان صاحب‌نام موسیقی ایرانی، نزدیک به دو هفته پیش منتشر شد.
خوانندگانی همچون علی‌اصغر شاه‌زیدی، مظفر شفیعی، محمد معتمدی، قاسم‌ رفعتی، حسین
علیشاپور، بامداد فلاحتی، اشکان کمانگری، امیرحسین مدرس و سروش بخشش با محسن جلیلی
برای خواندن قطعات همکاری کرده‌اند و در کنار این خوانندگان، نوازندگان چیره‌دستی
نیز به همکاری پرداخته‌اند. در سال‌های اخیر و در آستانه ایام محرم و صفر با
برقراری مجالس عزاداری قیام کربلا، بعضا با آسیب‌هایی در زمینه شعر و موسیقی
عاشورایی مواجه هستیم. چند سالی است از دسته‌های عزاداری صداهایی شنیده می‌شود که
شاید چندان متناسب با حال و هوای این ایام نباشد. موسیقی ایرانی در این میان چندان
مورد استفاده قرار نمی‌گیرد و فضای موسیقی پاپ و سهل‌انگاری‌هایش، انگار بر موسیقی
عاشورایی ما هم تاثیر گذاشته است. اما آلبوم «سربلندان» از جنس دیگری است زیرا
موسیقی آئینی را آن‌چنان منطبق و هماهنگ با موسیقی ایرانی و دستگاه‌ها و آوازهای
ایرانی، به گوش شما می‌رساند که دوباره یاداوری می‌کند هدف چه بوده و در این سال‌ها
رو به فراموشی رفته است. سازبندی و ارکستراسیون کار با آثار معمول در این زمینه
متفاوت است. در این آلبوم از سازهایی همچون ابوا، ترومپت، قانون، پیانو، دودوک و
حتی کاخن در جاهای متناسب خودشان بهره گرفته شده است. با محسن جلیلی درباره این
آلبوم گفت‌و‌گو کرده‌ایم.

لطفا از چگونگی شکل‌گیری
آلبوم موسیقی آئینی «سربلندان» به آهنگسازی شما و صدای تنی چند از خوانندگان
سرشناس موسیقی ایرانی روایتی به‌دست دهید. چه شد که این همه نام، گردهم جمع شدند
تا این کار به سرانجام برسد؟

حدودا دو ماه قبل از محرم با محمدی؛
مسئول مرکز موسیقی حوزه هنری درخصوص اشکالات موسیقی‌های آئینی، تکراری بودن آن‌ها و
این‌که فقط به مرثیه‌‌خوانی می‌پردازند، صحبت می‌کردیم. ایده از آن‌جا شکل گرفت که
آلبومی تولید کنیم که فضایش از نظر کیفیت و کمیت با سایر آلبوم‌های آئینی متفاوت
باشد. نخستین مرحله انتخاب شعر بود. حدود ۱۰۰۰ قطعه شعر را انتخاب کردند که از آن
میان ابتدا ۴۰ شعر و سرانجام ۱۴ شعر در جمع‌بندی برگزیده شد تا قطعاتی براساس آن‌ها
ساخته شوند. برای این‌که بتوانیم نسل‌های مختلف را درگیر آلبوم کنیم و سلیقه‌های
مختلف جامعه لحاظ شود، از سه نسل مختلف اهالی موسیقی برای خواندن
قطعات استفاده کردیم، یعنی از استاد شاه‌زیدی تا اشکان کمانگیری تقریبا ۳۰ سال کاری
تفاوت سنی هست. نتیجه کار یعنی آن‌چه که شما با آن به‌عنوان محصول نهایی مواجهید،
آلبومی است که در بسیاری از قطعات، المان‌های مرسوم و متداول مرثیه‌ها و مداحی را ندارد.
نظر ما بر این بود کاری انجام دهیم که بتواند نسل جوان را درگیر کند؛ به ‌هر حال
فضای مداحی روز متاثر از موسیقی روز پیش می‌رود که خیلی از مداحان یک ملودی پاپ
روز را بر می‌دارند، شعری آئینی رویش می‌گذارند و آن را با عنوان نوحه اجرا می‌کنند
که این عملا کار اشتباهی است؛ ما برای این‌که شکل مناسبی به این کار بدهیم و
موسیقی مناسبی هم به جامعه مداحی ارائه دهیم، باید بتوانیم جوانان را هم با این
مفاهیم آشنا کنیم، اما توجه داشته باشیم که موسیقی مورد استفاده‌مان متناسب با
همین مفاهیم باشد. بر این اساس سعی کردیم اصول و فرم‌هایی که در موسیقی آئینی
گذشته ما وجود داشته را در قالب سازبندی‌ها و ارکستراسیونی تنظیم کنیم که نسل
امروز هم بتواند با آن‌ها ارتباط برقرار کند. یکی از دلایلی که از نسل‌های مختلف
خوانندگان استفاده کردیم هم این بود که بتوانیم دامنه مخاطب گسترده‌تری از نسل‌های
مختلف داشته باشیم. روز رونمایی آلبوم هم گفتم که کشورهای پیشرفته، در صنعت و
فرهنگ اصلی دارند با‌عنوان توسعه درون‌زا؛ یعنی به کارگیری اصالت‌ با شیوه‌ای به‌روز.
ما هم سعی کردیم نغمه‌های آئینی‌مان را به‌نحوی استفاده کنیم که به‌روز باشند.

باتوجه به فضای آشفته مداحی
در این سال‌ها؛ شما از دستگاه‌هایی همچون شور، نوا، چهارگاه و حتی گوشه دیلمان
استفاده کرده‌اید. فکر می‌کنید این گوشه‌ها و دستگاه‌ها چه میزان نسل جوان را به
خود جذب می‌کند؟

بله ما دراین آلبوم از شور، نوا،
همایون و چهارگاه استفاده کردیم ولی به دلیل نوع ارکستراسیون این‌ها خیلی مشخص نمی‌شود.
وظیفه ما تولید این آلبوم بود که انجامش دادیم اما جا باز کردن آن در میان نسل
جوان وابسته به پخش گسترده رسانه‌هاست.

آیا رادیو و تلویزیون هم این
کار را به‌شکل گسترده پخش کردند؟

به‌رغم این‌که جمعی از بزرگان
موسیقی به شکلی بی‌سابقه در این آلبوم گرد هم آمده‌اند و ما آلبوم را در اختیار
این رسانه‌ها گذاشته‌ایم، هنوز به آن شکلی که باید و شاید قطعات را نشنیده‌ایم.
دهه محرم امسال گذشت اما تعدادی از این آهنگ‌ها تنها مختص به ایام عاشورا نیستند و
در سایر مناسبت‌ها هم قابل پخش هستند. همانطور که می‌دانید واقعه عاشورا از دو
حماسه تشکیل شده است؛ حماسه مردان و حماسه زنان. اکثر آثار تاکنون به حماسه مردانه
پرداخته‌اند. بیان حماسه زنانه فضای دیگری را می‌طلبد یعنی در ارکستراسیون، صدای
خواننده و سازبندی و… باید لحاظ شوند تا بشود حماسه زنانه را بیرون کشید.

آیا نمی‌شود در این قبیل
آلبوم‌ها از صدای زنان هم استفاده کرد؟

فعلا که این امکان وجود ندارد.

حتی به عنوان همخوان یا بک‌ووکال؟

به‌عنوان هم‌خوان می‌شود با خانم‌ها
همکاری کرد ولی این چندان معنایی پیدا نمی‌کند یعنی یا باید صدای خانم باشد یا
صدای آقا، نمی‌توانیم خودمان را گول بزنیم. صدای خانم‌ها اگرچه گاهی در کر استفاده
می‌شود و کارکرد هم دارد اما به‌صورت هم‌خوان خیلی کارکردی نخواهد داشت. به هر حال
سیاست‌هایی وجود دارد که ما علتش را نمی‌دانیم چون این آثار آئینی را به‌چشم یک
اثر هنری نگاه می‌کنیم که قصد دارد پیامی والا را منتقل کند و تحت هیچ شرایطی قرار
نیست فسادی ایجاد کند. مطمئنا حماسه زنانه عاشورا با صدای خانم‌ها بسیار بهتر
انتقال پیدا می‌کند اما اکنون امکان استفاده از این صداها وجود ندارد.

استقبال از طرف مردم تاکنون چگونه
بوده است؟

آلبوم ما در این دو هفته در سایت بییپ‌تونز
که فروش الکترونیکی اثر را به‌عهده داشته، تمام‌مدت جزو پرفروش‌ترین‌ها بوده است.
موسسه آوای باربد هم از طرف حوزه هنری پخش فیزیکی اثر را به‌عهده دارد و طی تماسی
که با آن‌ها داشتیم اعلام کردند به‌رغم عدم پخش گسترده آلبوم، فروش رضایت‌بخش بوده
است. دلیل این امر هم مربوط به پوشش تصویری و خبری مناسب در مراسم رونمایی بود. به‌طور
کلی استقبال زیادی از آثار آئینی صورت نمی‌گیرد اما شاید بعد از این کار، دید
جدیدی از آثار آئینی به‌دست بیاید و مردم بپذیرند موسیقی آئینی فقط طبل و سنج و نی
و مرثیه‌خوانی نیست. به‌رغم این‌که ساز تخصصی من نی است، در این آلبوم به جز یک
قطعه که در خود شعر از نی مستقیم نام برده شده بود و حسین علیشاپور آن را اجرا
کرد، از این ساز استفاده نکردیم.

چند وقت پیش ترومپتی توسط یکی
از کمپانی‌های ترومپتی ساخته شده بود که ایرانی‌ها در ایام عاشورا بتوانند با آن
نت‌های ربع‌پرده را هم اجرا کنند. آیا شما هم از همین ترومپت استفاده کردید؟

خیر. هر چه شنیدید هنر نوازنده
ترومپت ما بود. ترومپت ما همان ساز استانداردی بود که همه جا استفاده می‌شد و آقای
سعید نبئی بود که زحمت این کار را به بهترین نحو کشید.

ترومپت قبلا در تعزیه استفاده
شده بود اما با این رنگ‌آمیزی تاکنون شنیده نشده بود.

بله. به این شکل و مثلا کنار ساز
قانون یا در قطعه دیگری در کنار گیتار بیس تاکنون به‌کار گرفته نشده بود.

کلیپ‌ها و تصویرهایی که از
قطعات موسیقی ساخته و پخش شده‌اند همواره تاثیر موسیقی‌ها را بیشتر کرده و به
گسترده شدن مخاطب کمک کرده‌اند. آیا شما هم برای قطعات این آلبوم کلیپ ساخته‌اید؟

ما همه پشت‌صحنه و ضبط ساز و
آوازها را پوشش تصویری داده‌ایم و راش‌های آن موجود است و عزیزان حوزه هنری این
راش‌ها را در اختیار دارند. علاوه بر این اگر بخواهند برای قطعات کلیپ بسازند لازم
است قطعاتی از چهره خوانندگان هم ضبط شود. به‌نظرم این آلبوم ظرفیت و قابلیت آن را
دارد که از همه قطعاتش کلیپ ساخته شود.

به‌رغم همه کارهایی که انجام می‌دهیم
باید به بخش موسیقی آئینی هم توجه ویژه‌ای داشته باشیم چون ممکن است این بخش به دلیل
ارتباط گسترده با اقشار مختلف جامعه به همه موسیقی آسیب برساند و اگر اصلاح نشود
ممکن است روی همه بخش‌های موسیقی ما تاثیر بگذارد. زمانی اساتید بزرگ موسیقی ما
خیلی جدی در این عرصه کار می‌کردند؛ چون نوحه‌ها و مداحی‌ها برگرفته از نغمات
موسیقی ما بود. از دوره درویش‌خان تا همین سال‌های اخیر که بزرگان کارهای فاخری
انجام می‌دادند در موسیقی آئینی ما کار انجام می‌شده است. به هر دلیلی چند سالی
است که حضور اساتید کمرنگ شده و باعث شده است فضاهایی که مناسب نیستند، رواج پیدا
کنند. هر فضای موسیقایی در جای خودش محترم است اما الان شاهد استفاده نادرستی از
این فضاها در مورد موسیقی آئینی هستیم. شعرهای بی‌ارتباطی که مورد استغاده قرار می‌گیرند
متاسفانه به‌جای پیام‌های مثبت، پیام‌های منفی می‌فرستند. بعضی از ملودی‌های مورد
استفاده به‌دلیل بار معنایی‌شان امام‌حسین را به‌عنوان یک جنگ‌طلب معرفی می‌کنند
در حالی که همه می‌دانیم این‌گونه نبوده است. به هر حال فضا آزاد بوده و هرکس
هرکاری از دستش بر می‌آمده انجام داده است اما متاسفانه گاهی دیده می‌شود که
فضاهای درستی از کار در نیامده‌اند.

سهند آدم‌عارف