رضا آشفته: فرهنگ نیاز به بیان آزاد دارد

در ابتدای نشست رضا آشفته برای ارزیابی روند تئاتر فجر در ایستگاه چهل و یکم با اشاره به شرایط امروز گفت: در ابتدا باید ببینیم که دوره چهل و یکم در چه وضعیتی درحال برگزاری است این دوره یک ماقبل دارد که بسیار در آن تاثیرگذار است، این ماقبل برمی‌گردد به سال ۱۳۸۸ که از این سال فضای فرهنگی ایران به تدریج با یک افت مواجه شد سالی که فضایی امنیتی بر فرهنگ مستولی گشت. در ادامه نیز در سال ۱۳۹۱ در دولت روحانی تشدید تحریم ها فشارهای اقتصادی بر فرهنگ و هنر تاثیر گذاشت و در عین حال انقباضات سیاسی در دوره های مختلف دولت ها باعث شد فرهنگ مسیر تعالی خود را در دست سیاستگذاری‌ها از دست بدهد. در حالی که از سال ۱۳۷۶ تا سال ۱۳۸۷ ما شاهد یک مسیر رو به رشد فرهنگی بودیم. فرهنگ برای رشد در تماهی شاخه ها چه تئاتر و سینما و شعر و ادبیات و رسانه نیاز به یک فضای باز و آزاد دارد. چرا که هنرمند باید بتواند آنچه را که در ذهن و مدنظرش است را آزادانه بیان کند که این امر در رشد و تعالی فرهنگ بسیار تاثیر گذار است. هنرمند وقتی نتواند صادقانه تجربه زیسته خود را در اثرش خلق کند، قطعا رو به تولید اثری می‌آورد که برگرفته از دغدغه های وجودی‌اش نیست که درنهایت به یک خروجی ضعیف از آثار برمی خوریم که در شکل گیری آن دیگر مسئولین این دوره از جشنواره و یا… نقشی ندارند چرا که این خروجی ضعیف ماحصل یک روند رو به سراشیبی است که متاسفانه در هر دوره شیب آن تند‌تر می‌شود. اتفاقا باید از کوروش زارعی و سایرین فعال در ستاد جشنواره تشکر کرد که در این شرایط که سخت‌ترین دوره برگزاری جشنواره تئاتر فجر است قبول مسئولیت کرده و کار می کنند. دوره ای که هنرمندان به قاعده هم سویی با مردم کنار کشیده‌اند و عده کمی که ارتزاق‌شان از این راه است و یا جوان‌تر و تازه کار هستند در این جشنواره حضور دارند. در حالی که جشنواره فجر به اقتضاء دوره‌های درخشان سپری شده نیاز به حضور آثاربرجسته‌تری از تئاتر به معنای تئاتر نسبت به سابقه‌اش دارد.اما دراین دوره با در نظر گرفتن تمامی شرایط، شاهدیم که بخشی از کارها وارد جدول شده‌اند که در حد واندازه این جدول نیستند. عمده این آثار با موضوع مذهب و جنگ هستند. ما مشکلی با مذهب و جنگ نداریم اما زیباتر این است که فکرهای متفاوت و حتی مخالف با هم به تبادل فرهنگی از جنس تئاتر در این قاب بی‌انجامد.

رضا آشفته در ادامه به این سوال که آسیب شناختی پرداخت به مسئله جنگ و نمایش را در تئاتر فجر را چگونه ارزیابی کرده‌ است، پاسخ داد: ما با جنگ و یا مذهب به عنوان یک موضوع مشکل نداریم، اما مهم شکل پرداختن به موضوعات است که در این نمایش ها شاهد بودیم تولید عمده این آثار بدون شناخت از ماهیت و عدم تخصص در پرداخت ارائه شده بودند. دلیل اصلی این اتفاقات هم این است که این هنرمندان بدون پرسش جنگی به سراغ این موضوعات می روند. همین پرسش است که باعث می‌شود تبعاتی از جنگی که ۳۳ سال از آن گذشته امروزی شود.چرا که تئاتر نمایشی از اکنون است نه دیروز و فردا، اگر ما بتوانیم پرسش امروز خود را در سال ۱۴۰۱ نسبت به هر موضوعی در صحنه بیان کنیم، آن تئاتر گیرا و پویا خواهد بود.

علیرضا حنیفی: گذشته چراغ راه آینده است

حنیفی در پاسخ به این سوال گفت: جنگ اصلا این چیزی که در این آثار نشان می‌دهند نیست، چه بسا فردی که در دوران جنگ برای حمله به دشمن از همرزمان خود پیشی می گرفت در حال حاضر برای ساختن برج از بقیه سبقت می‌گیرد! آیا این مسائل در هنر قابل بازگویی است؟ دیدگاه به جنگ نیاز به شناخت و لمس دارد، اما عمده آثار در این موضوع تکرار یک شعار قدیمی است. حنیفی در ادامه درباره حضور پررنگ‌تر موضوعات تئاتر دفاع مقدسی در این دوره از جشنواره اضافه کرد: در این دوره تالار حافظ به نمایش‌های برگزیده از جشنواره صاحبدلان اختصاص یافته، که این آثار در قد و قواره فجر نبودند. علاوه بر این انتخاب و نمایش موضوعی در جشنواره‌ها در دوره‌های چند ساله باعث اپیدمی شدن این موضوعات در جشنواره های بعدی می‌شود. با این حساب است که کارگردانان برای حضور درجشنواره بنا را بر این منوال می‌گذارند که برای حضور یا باید امام حسین را بکشند و یا بچه‌های منطقه را !! فرهنگ امروز ما از چند زاویه مورد هجوم قرار گرفته است.

امیر افشار فتوحی، در ادامه نشست عنوان کرد: در این راستا نقش مرکز هنرهای نمایشی در ارائه آثارهنرمندان این دوره که نه پرسشی از کار خود دارند و نه به اسلوب اجرایی تئاتر واقف هستند چیست؟ احساس من این است مسئولین در این برهه زمانی بدون هیچ توجهی به آثار ارائه شده، توجه خود را به این موضوع معطوف کرده اند که با آثار ضعیف کنار بیایند تا فقط جشنواره برگزار شود.

علیرضا حنیفی افزود: در سال‌های قبل برای اینکه یک اثر به جشنواره فجر راه پیدا کند مراحل بسیار سخت و پیچیده‌ای را پشت سر می‌گذاشت و آثار با جلسات نقد و بررسی در یک بازدید حضوری به صورت موشکافانه بررسی می‌شد. اما امسال متاسفانه برای بازبین‌ها یک لوح‌ فشرده از نمایش‌ها ارسال شد و مراحل به صورت فرمالیته گذشت. من خودم یکی از داروان همین جشنواره ها بوده ام، اتفاقی که در این چند سال تکرار می‌شود این است که از طرف مرکز به داورها کد و نقشه راه داده می شود، درصورتی که در سال های قبل داوران در بخش انتخاب اثر آزادتر بودند و انتخاب نهایی اثر براساس کیفیت و پتانسیل اجرایی انتخاب می شد. من از اولین دوره جشنواره فجر با ارائه اثر در این رویداد حضور داشتم، یادم هست که امکانات کاملا برای گروه‌های تئاتری فراهم بود در حالی که امروز به کارگردان‌های بخش‌ استانی پس از اجرا می‌گویند گروه‌شان را به شهر برگردانند و فقط مجوز اقامت کارگردان و دستیارش را صادر می‌کنند.

در واکنش به صحبت های علیرضا حنیفی، افشار فتوحی اضافه کرد شاید برای ارائه خدمات بیشتر به گروه‌ها دچار مشکلات اقتصادی بوده‌اند، اما لزوم ماندن گروه ها در این فستیوال برای کسب تجربه بسیار تاثیر گذار و حائز اهمیت است. این موضوع بر کسی پوشیده نیست که برای یک هنرمند حتی دیدن یک کار ضعیف می‌تواند به عنوان یک کلاس درس باشد.

حنیفی در ادامه با تاکید بر مهم بودن تئاتر در یک کشور گفت: یاد دارم در تجربه اجرایی که در شوروی سابق داشتیم. در پایان اجرا با سفیر شوروی به گفتگو نشستیم، او رو به ما گفت که ما وقتی وارد یک کشور می‌شویم در ابتدا تئاترهای آن کشور را به تماشا می‌نشینیم و از این طریق است که متوجه می‌شویم به یک کشور باید حکومت کنیم و یا باید با آنها تعامل کنیم! از تئاتر یک کشور متوجه می شویم شعور و فرهنگ یک کشور در چه سطحی است؟ او به گروه ما دوستانه گفت اگر شما تئاتر خود را حفظ کرده و ارتقا دهید هیچ کشوری نمی‌تواند در سیاستگذاری های شما دخالت کند. با این حال برای من بسیار سخت است که در دوره کنونی با این وضعیت، تئاتر را در حال مرگ و زوال می‌بینم. از دیگر مسائل مهم در زوال تئاتر ایران قوانین سالن های آزاد و خصوصی است که مرکز هنرهای نمایشی با اینکه در دائر شدن‌شان نقش اساسی دارد اما هیچ نظارتی بر این سالن‌ها به نفع هنرمند نداردو متاسفانه در این تصمیم‌ گیری‌ها فقط منافع سالن‌دار حفظ شده است.

در ادامه این نشست برای بررسی موشکافانه‌تر تئاتر های اجرا شده در جشنواره رضا آشفته بیان کرد: مشکل اصلی این آثار این است که در سطح جشنواره تئاتر نیستند و ویترین ضعیفی برای تئاتر یک کشور هستند که دلیل آن این است که هنرمندان پرسابقه در آن حضور ندارند و از طرفی مسئولین برای اینکه بیلان کاری خود را پرکنند با دستان بسته از نظر پذیرش تئاتر آزاد مجبورند به سراغ کسانی بروند که باری به هر جهت فقط به دنبال تولید تئاتر هستند بدون پرسش و دغدغه! مسئولین هم به جای اینکه برای نمایش این دوره از تئاتر به دنبال کیفیت بوده باشند از نظر کمیتی سعی داشته اند جدول را پر کنند. ما جشنواره‌ای داشتیم با عنوان بچه‌های مسجد آثاری که در فجر امسال حضور دارند بیشتر شبیه به این جشنواره شده است.

چه اصراری برای پر کردن جدول جشنواره داشته‌اند؟

افشار فتوحی در تائید این گفتار اضافه کرد: حضور بزرگان  نیز در این جشنواره با مذاکراتی ضرب العجلی اتفاق افتاده طوری که این دوستان عنوان کردند برای آماده کردن اثر در جشنواره زمان کافی را نداشتند. در واقع تدابیری اندیشیده شده که در انتها هیچ‌کدام راهگشا نبوده است. باید دانست که چه اصراری برای پر کردن جدول جشنواره داشته‌اند؟ بنده خودم به عنوان یک فرد رسانه‌ای عملکرد دبیر این جشنواره برایم قابل درک است، اما انتظار می‌رود دبیرخانه این جشنواره که دائمی هم هست، تدبیری برای این موضوع داشته باشد و اگر اصرار در حضور نمایشی هم وجود دارد از حرفه‌ای ها برای رتوش و قوام بخشیدن به آن اثر بهره ببرد چرا که جشنواره جای ارائه آثار قوی و حرفه‌ای است. بنابراین بهتر بود این اتفاق در آثار جشنواره تئاتر امسال می افتاد و نکته دوم اینکه چرا این تصمیم گرفته نشده است که در این شرایط با انتخاب آثار ارجح‌تر، کارهای ضعیف‌تر حذف شود و مثلا به جای ۴۰ اثر با ۲۰ اثر جشنواره برگزار می‌شد. با توجه به شناختی که همه از کوروش زارعی دبیر این دوره از جشنوارهداریم و می دانیم که ایشان یک هنرمند دغدغه مند در عرصه هنر هستند، سئوالی که در این میان به ذهن می رسد این است که آیا مافیایی در تئاتر مانند سینما وجود دارد که اجازه کار و آزادی عمل را به ایشان نمی دهد؟ رضا آشفته به این سوال صراحتا پاسخ داد: خیر در تئاتر مافیا وجود ندارد و در ادامه حنیفی گفت: مشکل اساسی در ایدئولوژی های ذهنی مسئولان است که جهان بینی آنان را در پرورش هنر تبیین می‌کند، که منجر به ساختار فرهنگی غیرقابل پذیرش از طرف مردم و هنرمندان شده است. ارجحیت دادن به آثار مذهبی و جنگی بدون اینکه دقت کنند این آثار در عمل ضد دفاع مقدس و ضد مذهب در جامعه نشر پیدا می‌کند.

در ادامه همین بحث رضا آشفته عنوان کرد: مسائل مطرح شده از این رو در سطح هستند که از دغدغه و مشکلات امروزی ما حرف نمی زنند، مردم ما با مسائلی چون گسست نسل‌ها، ترافیک‌های طولانی و کم آبی و آلودگی هوا درگیر هستند. آزادی بیان در دست هنرمند ابزاری است که این مسائل را در اثرش نشان دهد تا جامعه انعکاس اشتباه‌های خود را در این آئینه تمام نما ببیند. هنرمندان به مذهب وجنگ می پردازند چرا که راه ارتزاقی آن ها برای حضور درصحنه است. درام از تجربه زیسته هنرمند در مواجه به مسائل روز شکل می‌گیرد، مثلا خانه عروسک از هنریک ایبسن در زمانی شکل می‌گیرد که آغاز فعالیت‌های زن در جامعه را قرار است به چالش بکشد. در کل هنر زیر سلطه ابزارهای حاکم نمی‌تواند فرهنگ‌ساز شود. تئاتر باید به پرسش های امروز پاسخ دهد. تئاتری که پرسشگر است مخاطب را جذب کرده و در ادامه آن را با کشف های تازه روبرو می‌کند، بنابراین درام وقتی آئینه‌ای از اجتماع و محیط نباشد، ضعیف می‌شود.

دبیر تحریریه روزنامه صبا در ادامه بیان کرد: در تئاترامسال آثاری که با اقبال مخاطب مواجه شده‌اندعمدتا از آثاری بودند که کارگردان به سراغ یک متن از نویسنده‌ای صاحب نام رفته بود. مخاطب هنری این فستیوال به دنبال بهانه ای بود که بتواند انگیزه ای برای دنبال کردن ماجرا داشته باشد در حالی که در سایر آثار حتی این حداقلی هم رعایت نشده بود که این مسئله بازگوی این نکته است که نقش درام تا چه اندازه موثر است.

در پایان برای جمع بندی این نشست حنیفی گفت: با توجه به شرایط اجتماعی که امسال در جامعه بوجود آمده بود دبیر جشنواره به ناچار مجبور به انتخاب یک سری آثار شد که در حد و اندازه جشنواره نبودند. البته سال‌های گذشته هم شاهد حضور کارهای ضعیف بودیم اما نه در این اندازه که شاهد تنزل آن باشیم. در این میان من همه را مقصر می‌دانم، از هنرمندان صاحب نام و کسانی که این اشخاص را الگوی خود قرار داده و از این آوردگاه کنار کشیدند گرفته تا دست اندرکارانی کهتصمیم به التقاط گزیده جشنواره‌های کشوری دیگر در فجر امسال گرفته‌اند. این جشنواره چون رسالت یک رویداد بین المللی را بر عهده دارد اگر حتی یک سال از برگزاری خود اجتناب کند امتیازی منفی را در سطح بین المللی اخذ می‌کرد که قابل بازگشت نبود. در نهایت هنرمند باید آنقدر کار کند که شورای نظارت و .. را مجبور به پذیرش خود کند چراکه اینجا خانه اصلی هنرمند است.

همچنین رضا آشفته در جمع بندی این جلسه اضافه کرد: جشنواره امسال، در سراشیبی تند ۹۰ درجه خود قرار گرفت.این کیفیت ارائه؛ بازگوی این مهم است که جشنواره امسال نتیجه یک روند رو به رشد ۴۰ ساله نیست. در نهایت با انتخاب کمیتی احتمالا می شد از بروز این اتفاق جلوگیری کرد. در این فستیوال آثاری شرکت کرده‌اند که معدل نمره آنها از نظر کیفیت ساختاری مردودی بود. در این میان نمی‌توان به هنرمندان کنار کشیده هم چیزی گفت چرا که تصمیمات هر کسی به تناسب زندگی خودش قابل احترام و پذیرش است. و کار ما قضاوت این اشخاص نیست اما در مجموع خودبنده به عنوان انسانی که خود را فرهنگی دانسته و ریشه‌ام را از فرهنگ می‌گیرم در اتکای به همه موارد خود را موظف می‌دانم در هر شرایطی به شاخصه های فرهنگی در هر دوره توجه کنم. تاریخ بیانگر این حقیقت است که فرهنگ همیشه برسیاست غالب است و تعطیل بردار نیست. بنابراین با تعطیل کردن تئاتر و روزنامه و… اتفاق خوبی برای هیچ‌کس نخواهد افتاد. ما چرخی را در دست داریم که خواسته یا ناخواسته باید آن را به نسل های بعدی انتقال دهیم. حنیفی با این جمله این جلسه را خاتمه داد که: گذشته چراغ راه آینده است.

روزنامه صبا – سمیه نجفی خاتونی