به گزارش صبا، کارگاه «روایت در فیلم کوتاه» با تدریس لیلی عاج روز پنجشنبه ۱۱ اسفندماه، همزمان با دومین روز برگزاری سیزدهمین جشنواره فیلم ۱۰۰ در پردیس سینمایی ملت برگزار شد.

لیلی عاج در ابتدای این کارگاه که با استقبال علاقه‌مندان همراه شد، مطرح کرد: عنوانی که برای این کارگاه در نظر گرفته‌اند، «روایت در فیلم کوتاه» است. واقعیت این است که من فیلمساز سینمای کوتاه نیستم اما چون ادبیات نمایشی خوانده و در دانشگاه هم همین را تدریس کرده‌ام، دوستان از من دعوت کرده‌اند. وقتی درباره روایت صحبت می‌کنیم درباره یکی از مناقشه برانگیزترین عناصر سینما گویی درباره ادبیات صحبت می‌کنیم. روایت هیچ‌گاه از زیرِ سایه ادبیات خارج نشده است. تا سال‌ها فکر می‌کردم روایت مختص ادبیات جهان در همه گونه‌هاست اما مدت‌هاست عنصر روایت را برای خیلی چیز‌ها در نظر می‌گیرم. مثال عکس، نقاشی و… که می‌توانند روایت داشته باشند.

وی افزود: به همین ترتیب وقتی برای یک عکس قائل به روایت هستیم برای سینما بسیار بیشتر قائل به روایت هستیم. روایت با چگونگی سروکار دارد. بسیاری از مواقع فکر می‌کنیم یک روایت و یک داستان داریم اما در واقع با یک ماده خام سر و کار داریم. گاهی مجموعه‌ای از اتفاقات را داریم اما ادبیَت تخیلی و توالی زمانی ندارند، پس این یک داستان نیست.

این فیلمساز یادآور شد: گاهی با ترکیبی از رویدادها مواجه هستیم و فکر می‌کنیم این قصه ماست در صورتی که اشتباه می‌کنیم. وقتی می‌توانیم نام آن را داستان بگذاریم که یک رابطه علت و معلولی داشته باشند. وقتی درباره روایت در فیلم صحبت می‌کنیم باید تکلیف خودمان را درباره روایت در داستان روشن کنیم. بارها برای شما پیش آمده که آدمی را دیده‌اید که یک جوک بی‌مزه را خیلی خوب تعریف می‌کند و برعکس. در این مثال باید مفهوم ساختار به ذهنتان بیاید. گاهی روایت را به مثابه ساختار در نظر می‌گیرند که پربیراه هم نیست.

روایت با داستان فرق می‌کند

این کارگردان سینما گفت: سوژه‌ای مثل مسمومیت دختران در مدارس که در آن کنجکاوی‌، تعلیق، معما و… وجود دارد، می‌تواند به گونه‌های مختلف روایت شود. آنچه در روایت به کارگردان کمک می‌کند، انتخاب‌های اوست. روایتگری در سینما نه تنها از سایه ابهام خارج نشده، بلکه به مدد هم‌زیستی با نظریه‌های تدوین و میزانسن و … پیچیدگی‌های دیگر هم پیدا کرده است. روایت با داستان خیلی فرق می‌کند.

عاج ادامه داد: در داستان استعاره، ابهام، واژه‌سازی و … وجود دارد اما فیلمساز یک فیلمنامه، دوربین، تقطیع زمانی، نور، گریم و… را در اختیار دارد که می‌تواند شیوه روایت او را جذاب‌تر کند. امروزه روایت را در فیلم مستند هم داریم. انگار روایت مدام شاخه‌های تخصصی‌تر به خود می‌گیرد. این «چگونه گفتن» بسیار زیرشاخه پیدا کرده است. پس اینکه چگونه بگویید، انتخاب شماست اما گاهی روایت کاری می‌کند که شما افراد را جلوتر از عناصر دیگر تصور می‌کنید.

وی با اشاره به مثال‌های درباره این موضوع مطرح کرد: برخی فیلم‌ها استنباط را به شما واگذار می‌کند. همه چیز انتخاب شماست و نوع روایت شما وجه تمایز شما با دیگری است.‌ اگر نسبت به پیچیدگی روایت که گاهی شانه به شانه ساختار حرکت می‌کند، این آوانس را به خودمان بدهیم که روایت را شانه به شانه فرم بدانیم. باز این فیلمساز است که انتخاب می‌کند کدام شیوه روایتی برایش مناسب است.

عاج ادامه داد: مهم است که به عنوان فیلمساز بدانید که چه قصه‌ای را چگونه بگویید که جذابیت داشته باشد. البته هیچ‌کدام از شیوه روایت برتری بر دیگری ندارد و مهم اثربخشی و نتیجه است. اتفاقی که در سینما رخ می‌دهد این است که قطعا ماده خام اولیه ما تا توالی زمانی پیدا نکند و در چرخه علت و معلولی قرار نگیرد، معنی روایت را نمی‌دهد. پس مساله زمان و مکان هم مهم است شاید این توالی به شما ایده مورد نظر را برای اینکه چگونه روایت کنید، بدهد. تدوین، میزانسن و حرکت دوربین عناصری هستند که روایت به آن‌ها وابسته است. شما نمی‌توانید فیلمسازی باشید که بخواهید یک روایتگری درست و جذاب باشید اما هیچ دانش فنی درباره حرکت دوربین، میزانسن و …. نداشته باشید.

بی‌نهایت الگوی جذاب برای روایت

این کارگردان سینما مطرح کرد: اتفاق نظر شما و تدوینگر شماست که باعث می‌شود یک روایت خطی یا غیرخطی داشته باشید. شاید ابتدا یک روایت خطی را برگزیده باشید اما تدوین به شما این اجازه را می‌دهد که شیوه آن را متفاوت کنید. هر وقت خواستید نگران روایتگری باشید، این را به یاد داشته باشید که روایت در زمان و مکان صورت می‌گیرد. روایت شما وقتی شنیدنی‌تر است که عناصر دیگر مثل بحران، تعلیق و..‌. داشته باشد.

وی یادآور شد: خیلی وقت‌ها تعلیق در طول فیلم از ندانستن ما از موضوعات پیش می‌آید. هرچقدر از روایت علت و معلولی فاصله بگیرید از روایت کلاسیک دور و به روایت مدرن نزدیک شده‌اید. روایت بسته به خلاقیت شما می‌تواند بی‌نهایت الگوهای جذاب داشته باشد.

کارگردان فیلم «سرهنگ ثریا» توضیح داد: خیلی وقت‌ها عنصر زمان تکلیف همه چیز را در روایت مشخص می‌کند. همه چیز چیدمان روایت‌های شما در یک زمان و مکان مشخص است. روایت است که به ما می‌گوید داستان را چگونه برای یک فیلم تعریف کنیم. همه انتخاب‌های شما ژانر شما را مشخص می‌کند. مهم است که به عنوان فیلم‌ساز آگاهی تئوریک جذاب داشته باشید. دانش شما درباره ژانرهای سینمایی هرگز کامل نمی‌شود اگر درباره روایت ندانید. این روایت شماست که نشان می‌دهد چقدر مخاطب شما از فیلم لذت می‌برد و یک مخاطب فعال می‌شود.

چه گفتن مهم نیست، چگونه گفتن مهم است

عاج توضیح داد: چه گفتن مهم نیست بلکه چگونه گفتن مهم است البته اگر هر دو کنار هم باشند، نتیجه بهتری خواهید گرفت. در فیلم کوتاه و داستان کوتاه مساله زمان و حجم روایت‌هاست. اسلوب درست زیبایی‌شناسی که باید در فیلم کوتاه و بلند رعایت شود، در هر دو یکی است و تفاوت در زمان آن‌هاست. در فیلم کوتاه خلاقیت شماست که نشان می‌دهد برای این زمان محدود چه قصه‌ای را چگونه بگویید. اگرچه برای راوی فیلم کوتاه دشواری‌هایی وجود دارد اما به محض اینکه ایده و زاویه نگاه خلاقه را پیدا کنید، برنده است.

وی تاکید کرد: موضوع و تم تکرارشونده بسیار در جهان وجود دارد، مثلا درباره عشق تم‌های داستانی تکرارشونده زیاد است اما مهم نوع روایت شماست. به زعم من یک ایده درخشان برای روایت در صد ثانیه بسیار مهم است. امروزه با برخی از فیلم‌های کوتاه مواجه می‌شوید که فکر می‌کنید کمپرسی از یک فیلم بلند هستند این اما هنر شماست که نشان بدهد در چه زمانی می‌شود یک فیلم را تعریف کرد.

عاج عنوان کرد: امروزه امکان فیلمسازی پیشرفته شده است و این اصلا چیز بدی نیست. به نظر می‌رسد امروزه فیلمسازان کوتاه می‌خواهند همه کارهایی که یک نفر در یک فیلم بلند انجام می‌دهد، در فیلم کوتاه انجام دهند و فکر می‌کنند رمز موفقیت در همین است اما به نظرم این نگاه به فیلم‌ کوتاه درست نیست بلکه به نظرم این جذاب‌تر است که بدانیم یک فیلم در چه زمانی باید تعریف شود.

وی در پایان خاطرنشان کرد: به نظرم فیلمساز کوتاه را خدا خیلی باید دوست داشته باشد. بسیار فیلم‌های بلندی دیده‌ایم که لازم بود تنها یک فیلم کوتاه باشند. جای دوری نمی‌رود اگر به عنوان یک فیلمساز کوتاه همیشه یکی از سرگرمی های‌مان خواندن داستان‌های کوتاه باشد.

سیزدهمین جشنواره بین‌المللی فیلم ۱۰۰ به دبیری یوسف منصوری و به همت سازمان سینمایی سوره در حال برگزاری است.