تالارِ درس‌گفتارهای صبا

▪️حلقهٔ زلفش تماشاخانهٔ باد صباست

جان صد صاحبدل آنجا بستهٔ یک مو ببین

لطف و زیبائی این بیت حافظ آنگاه بدرستی دریافت می‌شود که آن را اشاره‌ای به خیمه‌ شب‌بازی معمول در ایران بدانیم. در خیمه شب‌بازی بازیچه‌ها از تارهای مو آویخته و بحرکت درمی‌آیند و این تارهای نازک مو یا ابریشم دیده نمی‌شوند.

حافظ که بارها دل‌ها را اسیر دام زلف و کمند گیسوی محبوب خوانده است در اینجا بازی دیگری انگیخته و خیال‌بازی زیبائی کرده است. زلف محبوب را به تماشاخانهٔ خیمه شب‌بازی تشبیه کرده است که در آن دل‌ها مانند بازیچه‌های بازی مذکور از موهای زلف آویخته و با حرکت باد صبا به جنبش درمی‌آیند.

این تشبیه و خیال‌انگیزی خود خیالی است زیرا در مشبّه که زلف است در حقیقت موجوداتی بنام دل وجود ندارند تا آن را بتوان به خیمه شب‌بازی تشبیه کرد. شاعر آن را در خیال چنین تصور کرده است و آن را همچون واقعیّت مسلّم پنداشته و به یک صورت دیگری که واقعی است تشبیه کرده است.

▪️این تشبیه نوعی تشبیه عقلی است به این معنی که مشبّه از جهتی امری خیالی است امّا مشبّه‌به که خیمه شب‌بازی می‌باشد امری محسوس است و وجه شبه نیز امری حسی است.

این بیت حافظ نیز اشاره‌ای به خیمه‌ شب‌بازی دارد:

به تماشاگه زلفش دل حافظ روزی

شد که بازآید و جاوید گرفتار بماند

به دلیل تشبیه زلف به «تماشاگه»؛ زیرا اگر بیت را یادآور «خیمه شب‌بازی» ندانیم کلمهٔ تماشاگه معنی محصّلی در آن پیدا نمی‌کند.

آئینهٔ جام، صص ۱۲۲_۱۲۳

شرح مشکلات دیوان حافظ

شادروان استاد عباس زریاب خوئی

درسگفتار‌هایی دربارهٔ حافظ

منبع: رسانهٔ فرهنگی شفیعی کدکنی