به گزارش صبا، هوشنگ گلمکانی (سردبیر ماهنامه فیلم‌امروز) در گفت‌وگو با روزنامه اعتماد به اولین اثر سینمایی خود «آهو» می‌پردازد.

هوشنگ گلمکانی از منتقدان شناخته شده حوزه فیلم و ژورنالیسم سینمایی بعد از چهل سال تحقیق، تحلیل، نقد و بررسی فیلم و تاثیرگذاری بر سینمای ایران، در مقام کارگردان پشت دوربین قرار گرفت و آنچه در ذهن داشت به تصویر درآورد. «آهو» درامی عاشقانه با قصه ای متفاوت که در فضای بکر شمال روایت می شود، فیلمی که جهان تقریبا تجریدی دارد با مفهوم جست وجوی ناکام ابدی در طلب مهر، نشانه ای از مسائل روز اجتماعی در آن نیست. بی‌زمان و بی‌مکان است. اما فیلم گیرایی است و مخاطبان خاص را مجذوب خود می‌کند.

***بحث را درباره فضای فیلمنامه آغاز کنیم. انتخاب چنین اتمسفری برای روایت قصه آن هم برای اولین فیلم سینمایی ماحصل چه مکاشفات و اندیشه هایی است؟ می خواهم بدانم از آن سوژه هایی بود که از مدت ها قبل به آن فکر کنید؟ یا نه همان طور که در مصاحبه با احمد طالبی‌نژاد اشار‌ه کردید بعد از خواندن قصه «پروانه‌ها در برف می‌رقصند» نوشته نازنین جودت به این نتیجه رسیدید؟

من از نوجوانی دوست داشتم فیلمی در این حال و هوا بسازم. این آرزو و حسرت با من ماند تا کشف نوشته های غیرسینمایی پرویز دوایی با اولین کتابش «باغ» در سال ۱۳۶۰ که از آن پس اسیرش شدم و این عشق و پیوند با کتاب های بعدی دوایی تقویت شد و میل به ساختن آن فیلم را هم تقویت کرد. ده، پانزده سال پیش که کتاب «پروانه‌ها در برف می‌رقصند» نوشته نازنین جودت را خواندم، احساس کردم داستان مناسبی برای همچو فیلمی است. آن موقع خودم قصد ساختن فیلم نداشتم و آن را به چند نفر از دوستان فیلمسازم پیشنهاد کردم اما نظر هیچ کدام را جلب نکرد. پس از شروع دوران کرونا، ناگهان تصمیم گرفتم خودم آن را بسازم، چون فکر کردم شاید فردا و آینده‌ای در کار نباشد و حسرت به دل از دنیا بروم.

***از این جهت این سوال را پرسیدم که احساس کردم تعلق خاطری به عباس کیارستمی هم دارید. آن طبیعت بکر و سرشار از راز و سکوت و شگفتی شمال… خاصه اینکه خودتان در جایی از فیلم به آثار کیارستمی ارجاع می دهید و به مخاطب یادآوری کوچکی هم می کنید…

البته که به آثار کیارستمی علاقه دارم. آدم جنبه ها و گرایش‌های متفاوتی دارد که برخی را آگاهانه و برخی را ناخودآگاه بروز می دهد. من ابهام ها و ناتمام ماندن‌ها و برخی ناگفتن ها در آثار کیارستمی را بسیار دوست دارم و شاید این ویژگی های عامدانه در «آهو» حاصل همین علاقه باشد.

***همین ابتدای مصاحبه سوال آخر یا شاید تکراری را بپرسم: چرا دیر تصمیم به فیلم ساختن گرفتید؟ وقتی فیلم را می دیدم با خودم گفتم چرا زودتر از اینها آقای گلمکانی فیلم نساختند؟ فارغ از مستندهایی که ساختید…

البته به جز مستند «گنگ خوابدیده» در سال ۱۳۷۲، بقیه مستند‌هایم، کارهایی شخصی هستند. اما من هیچ وقت نمی خواستم فیلمساز شوم. همین ژورنالیسم سینمایی و نقد فیلم، کار مورد علاقه‌ام است و حاضر نیستم آن را با چیزی عوض کنم. البته آن وسوسه قدیمی همیشه با من بود و فکر می‌کردم روزی باید آن بدهی را به خودم بپردازم. آدم اغلب کارهایی را حواله به آینده می‌کند، در حالی که نمی‌دانیم آینده ما تا کجاست. شروع کرونا و نزدیک شدن مرگ تا چند سانتی‌متری‌مان باعث شد به این نتیجه برسم که شاید آینده‌ای در کار نباشد.

***جهان بینی که در فیلم «آهو» نهفته است از دیدگاه های مختلف قابل بررسی است؛ هم از دیدگاه فلسفی، هم به لحاظ هنری و هم کارکرد روانشناسی. آقای گلمکانی! کمی درباره خو گرفتن آدم ها به تنهایی در عصر حاضر برای‌مان بگویید؟ چرا انسان ها تا حدود زیادی به تنهایی علاقه دارند؟

تنهایی ابتدا حاصل انقلاب صنعتی و در مرحله بعد رهاورد مدرنیسم است. تکنولوژی با فراهم کردن امکان خودبسندگی انسان، به تدریج تنهایی را رواج و مدرنیسم زمینه های فلسفی آن را شکل داد. بسیاری از آثار هنری مدرن، حکایت و بازتاب تنهایی انسان هستند. تناقض در این است که انسان مدرن، هم گرایش به تنهایی دارد و هم از آن رنج می برد. به نظر می رسد این تقدیری محتوم است که با رواج و گسترش و به تعبیری پیشرفت تکنولوژی، این امکان و میل تناقض آمیز به تنهایی بیش از گذشته شرایط را برای تنهایی بشر مهیا کرده است.

***اساسا دیدگاه شما درباره تنهایی بشر چیست؟

فلاسفه اگزیستانسیالیست، تنهایی را برای انسان بودن ضروری می دانند و معتقدند هر کدام از ما وارد جهان می‌شویم و سرانجام می فهمیم که ما هر یک به تنهایی فردی جدا یا مجزا هستیم. ما تنها به زندگی پرتاب می شویم، تنها می‌گذرانیم و در نهایت تنها می‌میریم.

وقتی بشر از درک پیچیدگی‌ها و حل مشکلات جمعی در می‌ماند، تنهایی دم دست ترین گزینه است. اگزیستانسیالیسم گرچه از قرن نوزدهم آغاز شد اما پس از جنگ جهانی دوم و به ویژه توسط روشنفکران اروپایی به دیدگاهی جهانی تبدیل شد و به تدریج به نیهیلیسم هم رسید. پیچیدگی ناشی از تکنولوژی، کار بشر مدرن را به آنجا کشانده که اگر در کار درک دیگران درمی‌ماند، تنهایی را آسان تر و دلپذیرتر (یا کم دردسرتر) می یابد. بیشترین جلوه های تنهایی در ادبیات، تئاتر و سینمای پس از جنگ جهانی دوم بازتاب داشته. به آثار مارگریت دوراس و آلبر کامو نگاه کنید، به «وانهاده» دوبوار، فیلم های آنتونیونی، برگمان، وندرس و بسیاری دیگر که روایت رنج و در عین حال انتخاب تنهایی است. همین ده سال پیش بود که در فیلم Her ساخته اسپایک جونز، دیدیم که سیستم عامل کامپیوتر جای معشوق را گرفت و حالا کاربرد ربات‌های انسان نما و هوش مصنوعی قرار است آغازگر فصل دیگری در تنهایی انسان باشد.

***و این آغاز گر فصل دیگری از تنهایی بسیار هولناک است… نظر شما چیست؟

بسیار خوشحالم که در مرحله وخیم‌تر شدن وضعیت، دیگر در این دنیا نیستم.

***آقای گلمکانی! به شخصه تنهایی از جنس متفکرانه، نه مبتذل (ارتباط با ربات و…) را دوست دارید؟ یا آدم تنهایی به شمار می‌روید؟

از شما چه پنهان، من هم تنهایی را ترجیح می دهم. ده سال است با یاگوی‌ عزیزم زندگی می‌کنم. اگر پنجاه سال پیش، این امکان را کشف می کردم مسیر زندگی‌ام عوض می‌شد. زندگی با ربات را تجربه نکرده ام، اما روبات بیشتر به نظرم یک اسباب بازی ترسناک می‌رسد!

***البته تنهایی پروانه عاشقانه است… از وجهی می‌توان گفت خاصیت عشق گوشه نشینی است… موافقید؟

پروانه یک تنهای منتظر است که همین انتظار و اندکی امید مبهم، به اضافه یادها و خاطرات و صدای محبوب گمشده‌اش، تنهایی را برای او دلپذیر می کند. پروانه بر اثر شرایطی که به او تحمیل شده از جمع گریخته و تنهایی را انتخاب کرده. آدم‌های دیگر هم کم و بیش وضعیت مشابهی دارند و با اینکه از جمع گریخته‌اند میل به ارتباط با دیگران را بروز می‌دهند اما ناکام می‌مانند. انگار تقدیرشان یا مرگ است یا تداوم تنهایی و در عین حال، طلب مهر و جست وجوی همیشگی و ناکام عشق. نکته دیگری که با صراحت در فیلم مطرح شده، یک باور عارفانه شرقی است که عشق در فراق معنا دارد و ادامه می‌یابد، اما وصل نابود کننده آن است. قضیه عشق و فراق هم با سرشت و سرنوشت بشر عجین است. خیال ها و آرزوهای ما یک چیز است و واقعیت سهمگین، چیزی دیگر. عشق در مرحله فراق، خالص و شیرین است. در وصال به پلشتی‌های واقعیت آلوده می‌شود و می‌بینی خیال‌های عهد فراق در دوره وصل فقط خیال بوده.

***لحظاتی از تماشای فیلم «آهو» تا حدودی برایم یادآور فیلم های تارکوفسکی بود… دیدگاه انسانی ولی شاعرانه با آن نماهای بلندی که فیلمساز روس دارد. قبول دارید؟

علاقه چندانی به سینمای تارکوفسکی ندارم. شاعرانگی فیلم های تارکوفسکی شاید… اما از نماهای خیلی بلند آثار او در «آهو» خبری نیست.

***آنجلوپولوس چطور؟

آنجلوپولوس هم فیلمساز مورد علاقه‌ام نیست. البته تصویرهای زیبا و شاعرانه فیلم‌های تارکوفسکی و آنجلوپولوس را تحسین می‌کنم، اما مکث افراطی روی تصویرهایی که به قدر کافی حتی جزییات شان را دیده‌ایم، درک نمی‌کنم و دوست ندارم.

***در خلال صحبت‌های‌تان به این نکته اشاره کردید عشق در فراق معنا دارد، یا پروانه عبارت «رنج دلپذیر» را به کار می‌برد که اشاره به ترانه «عروس» ویگن است که معشوقش راوی ازدواج می‌کند. اما این رنج باید عذاب آور و کشنده باشد تا دلپذیر. البته از این دست دیالوگ های شاعرانه در فیلم زیاد است…

این یک باور عارفانه شرقی است. عاشقان تا وقتی در فراق هستند عاشق اند و در آرزوی وصل، اما لااقل در روایت های شاعران، کسی را نمی شناسم که به وصال رسیده باشد و از دوام عشق گفته باشد. کار شیخ صنعان که به رسوایی می کشد. «غم های دلپذیر» عبارتی است که از مصطفی مستور وام گرفته ام. این هم یک گرایش شرقی است که هنوز دوام دارد و اندوه و رنج فراق را برای عاشق، دلپذیر و حتی شیرین می کند. نگاه کنید به مضمون ترانه های موسیقی پاپ از اواخر دهه ۱۳۴۰ که مدام حکایت اندوه و فراق و شکست بود و چقدر علاقه مند داشت؛ به خصوص در میان جوان ها.

***در مصاحبه اخیرتان به این نکته اشاره کردید که ساختار فیلم تان رئالیستی نیست. به نظر می‌آید «آهو» تلفیقی از چند ژانر است؛ هم انتزاعی است و هم سویه های رئالیستی دارد. خودتان درباره این موضوع صحبت می‌کنید؟

بله، «آهو» درامی رئالیستی نیست. ظاهرش رئالیستی است اما منطقش رئالیستی نیست. یک جهان تقریبا تجریدی است برای روایت همان مفهوم جست‌وجوی ناکام ابدی در طلب مهر. نشانه‌ای از مسائل روز اجتماعی در آن نیست. بی زمان و بی مکان است. اصلا به نظرم در شرایط کنونی جامعه، زندگی دختری جوان، تنها در خانه ای پرت، امکان‌پذیر نیست. نشانی از مامور و قانون نیست. ظاهر قضیه و خانه و بازار و مکان‌ها، آشناست و واقعی به نظر می رسد، اما خیلی مینی‌مال و استیلیزه، در خدمت همان مفهوم کلی است، نه برای نمایش مناسبات اجتماعی روزگار ما. به همین دلیل خیلی از نکته های داستان، به عمد مبهم است. نمی دانیم فرهاد کجا رفته، چرا رفته، چرا برگشته، چه مشکلی داشته و… خیلی از نکته‌های دیگر داستان، مبهم است تا آن مفهوم کلی برجسته بشود و البته این مانع از خیال‌پردازی و تعبیرهای تماشاگر هم نمی‌شود. این همه شباهت سعید و فرهاد (هر دو با بازی حامد کمیلی) نمی تواند واقعی باشد. ابهام جوهر هنر مدرن است و باعث تفسیرها و تعبیرهایی در ذهن تماشاگر می شود که گاهی شاید در ذهن هنرمند هم نبوده باشد.

***«ابهام جوهر هنر مدرن است» را هر کسی درک نمی‌کند و عده‌ای بنای ناسازگاری با فیلم می‌گذارند.

عیبی ندارد. «آهو» فیلمی برای همه نیست. همه می توانند سلیقه هنری خودشان را داشته باشند. زورکی که نیست! من حتی به آنهایی که اینجور فیلم ها را دوست ندار‌‌ند احترام می‌گذارم. اما توصیه می کنم هر فیلمی را با منطق جهان درونی آن ارزیابی کنند. این فیلمی شخصیت‌پردازانه نیست و نباید بپرسند چرا در مورد گذشته این آدم ها چیزی نمی دانیم یا خیلی کم می‌دانیم. اینها عمدی است. اما تماشاگر می تواند چنین فیلم هایی را دوست نداشته باشد.

***می‌توانیم بگوییم «آهو» فیلم شخصی است؟

قطعا و حتما. کسی که سه سال پیش در ۶۶ سالگی فیلمی برای پرداخت بدهی به خودش می سازد، طبعا برای جمعیت انبوه آن را نساخته، اما فکر می‌کردم کسانی که این سال ها از «کمدی های سخیف و مبتذل و مستهجن» یا «فیلم های تلخ پر از نکبت و سیاهی و پلشتی» (کلمات از توی کامنت های رایج این سال‌هاست) شاکی هستند کنجکاو باشند فیلمی متفاوت مثل «آهو» را از کسی که چهل، پنجاه سال کارش نقد فیلم بوده ببینند؛ فقط حتی محض کنجکاوی. نظر مثبت یا منفی شان مربوط به مرحله بعد است. اما سرزمین ما در این دوران پر از غیرمنتظره هاست. البته در همین هفته اول اکران، بازتاب های مثبتی هم گرفتم از کسانی که پیامم را دریافت کردند. تماشاگر فیلمی مثل «آهو» طبعا گروهی کوچک اند و این بسیار طبیعی است. من بیش از اینکه ناراحت باشم (که نیستم) حیرت زده‌ام.

***دلیلش را در چه می‌دانید؟

دلیلش مفصل است. بعدا می‌گویم!

***با همه این تفاسیر نگران ارتباط مخاطب با این فیلم نبودید؟ باید اذعان داشت تماشاگر برای تماشای چنین فیلم هایی تربیت نشده…

حتما منظورتان از «تماشاگر» جمعیت میلیونی است. گفتم که «آهو» فیلمی برای تماشاگر میلیونی نیست. به طور طبیعی اکثریت مردم از «فسیل» و «شهر هرت» و «هتل» استقبال می کنند. من از فروش بالای این فیلم ها خوشحالم که دست کم به سالن های سینما رونق می دهند. در یک وضعیت طبیعی، سینما حتما به این جور فیلم ها نیاز دارد. فیلم هایی مثل «آهو» قطعا اقلیتی از میان حدود ۱۰ درصد از تماشاگران سینما مخاطب دارند، اما آن ۱۰ درصد و آن هشتاد میلیونی که اصلا سینما نمی روند، بیشتر مایل به گلایه و اظهار نارضایتی هستند و دیگر هیچ!

***آقای گلمکانی! لوکیشن در فیلم «آهو» یک شخصیت است چه بسا شخصیت اصلی و پابه پای کاراکتر پروانه مخاطب را با خود همراه می کند. درباره این انتخاب برای ما صحبت می کنید؟ فضا آنقدر عاشقانه، گیرا و دلپذیر طراحی شده که تجربه چنین عشقی به سر مخاطب می‌زند.

بله لوکیشن در چنین فیلمی اهمیت حیاتی دارد. جدا از کاربردشان در داستان، فضا و حس و حال را می سازد. مثلا در مورد آن درخت بزرگ و خشک گردو که همان ابتدای فیلم در حیاط خانه می‌بینیم، به قول مجید در فیلم «شرم»: «آقا منظوری داشتیم‌ها!» یا آن جاده با فقط جای دو خط چرخ ماشین روی چمن ها در انتهای فیلم که محبوب گمشده در آن به سوی مقصدی می رود که در شیبی رو به بالاست. فیلم‌های آنتونیونی، تارکوفسکی و اصولا فیلم هایی با حال و هوای شاعرانه را بدون حس لوکیشن های شان به یاد نمی‌آوریم. البته لوکیشن در همه فیلم ها اهمیت دارد اما در چنین فیلم هایی اهمیت‌شان مضاعف است.

***برایم جالب بود که فیلمسازان فضای عاشقانه عشق شان را بیشتر در شمال و در چنین جغرافیایی روایت می کنند، چرا جنوب، یا مناطق دیگر نه؟

البته اینها بستگی به تجربه‌های آدم دارد. بله طبیعت کویر و جنوب هم زیبایی خودشان را دارند، اما زیبایی خشن. کوه های مریخی جنوب بلوچستان از نظر من حیرت انگیزند و شاید آن قسمت از طبیعت خشن کشورمان به درد روایت های دیگری بخورند، اما عشقی از نوع «آهو» نیاز به بخش لطیف طبیعت دارد که من در شمال یافته‌ام.

***برای انتخاب چهره اصلی فیلم، بازیگر شناخته شده مدنظر نداشتید؟ البته چهره جدید برای این فیلم با فضای این فیلم کاملا همخوانی دارد…

در این مورد خیلی‌ها به من ایراد گرفتند. من چهره شناخته شده نمی‌خواستم. البته اینکه آیا انتخاب فعلی‌ام درست بوده یا نه، بحث جدی و لازمی است.

***یعنی درست نبوده؟ ریسک جواب نداد؟ در همین مورد توضیح می‌دهید؟

کم تجربگی من و بازیگر، قطعا تاثیراتی منفی داشته. تعداد فیلم های اول که مشکل نداشته اند بسیار اندک است اما در مورد «آهو» به نظرم این امر چیزی نیست که بشود بابتش کل فیلم را نادیده گرفت. یعنی انصاف نیست!

***به نکته درستی اشاره کردید.

روحیه عمومی این است که بگردند دنبال یک غلط املایی یا سوتی و اشتباه لپی، مثلا توی متنی که در اینستاگرام گذاشته‌ای و کلی فحش و متلک بارت کنند! فعلا اوضاع این جوری است.

***به قصه گویی در سینما علاقه ندارید؟! اینکه برای مخاطب داستان تعریف کنید؟

البته که سینمای قصه گو را دوست دارم. «آهو» هم قصه می گوید اما نه به شیوه کلاسیک. در همین بیست سال اخیر ببینید در سینمای دنیا، حتی جریان اصلی (به قول فریدون جیرانی «سینمای بدنه») چقدر تنوع در قصه‌گویی به وجود آمده. انتظارم از تماشاگر جدی این است که فیلم‌ها را با منطق جهانی درونی شان، با دقت بیشتری ببینند. مقایسه با «واقعیت» (کدام واقعیت؟) همیشه معیار درستی برای ارزیابی فیلم‌ها نیست. سی و پنج سال پیش گفته بودم «هر فیلم اصول خود را بنا می‌کند.» حالا بیش از همیشه به این اصل معتقدم.

***این روزها ارتباط مخاطبان با فیلم چگونه است؟ در سالنی که فیلم را با مخاطب دیدم تعدادمان اندک بود ولی تماشاگران راضی بودند و فضای فیلم را دوست داشتند.

بله طبعا تماشاگران اندکی به تماشای چنین فیلم هایی می روند و از آن میان کسانی (به خصوص کسانی که اشتباه رفته اند) فیلم را دوست ندارند. اما در همین مدت کوتاه بازتاب های خیلی خوبی از تماشاگران «آهو» گرفتم که با دنیای فیلم ارتباط برقرار کرده بودند.

***منتظر فیلم دوم از شما باشیم؟ چنین نگاه عمیق و روشنگرانه‌ای به سینما نباید رها شود.

از هندوانه شما متشکرم! ولی من از اولش هم موقع ساختن این فیلم قصد فیلمساز شدن و ادامه این کار را نداشتم و هنوز هم ندارم، اما قول نمی‌دهم که حتما فیلم دیگری در کار نباشد!