صبا/ سمیه خاتونی-در این گزارش ابتدا مختصری به تاریخچه جایزه جلال خواهیم پرداخت و سپس با توجه به چالش‌های مطرح شده به سراغ برگزار‌کنندگان این رویداد حامد محقق؛ معاونت شعر و ادبیات داستانی خانه کتاب و ادبیات ایران، مسعود کوثری؛ دبیر هفدهمین دوره جایزه جلال و ابراهیم حسن‌بیگی دبیر علمی دوره سیزدهم رفته و سوالات خود را از روند برگزاری جایزه ادبی جلال مطرح کرده‌ایم. در انتها با آسیب شناسی مختصری از حوزه رمان و داستان برخی چالش‌های دیگر در این حوزه عنوان شده است.

«جایزه ادبی جلال آل احمد» یک جایزه ادبی دولتی است که به منظور معرفی آثار برگزیده ادبیات داستانی در ایران پایه‌گذاری شده‌ است. این جایزه به نام جلال آل احمد نویسنده مشهور ایرانی نام‌گذاری شده ‌است و با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال ۱۳۸۷ نخستین دوره خود را در سالروز تولد آل‌احمد آغاز کرد.  بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان برگزار کننده هفتمین دوره برگزاری این رویداد ادبی می‌باشد. مؤسسه بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان قرار است در آذر ماه هر سال مقارن با تولد جلال آل احمد جشنواره «جایزه ادبی جلال آل احمد» را برگزار کند. هدف از اهدای جایزه، «ارتقای زبان و ادبیات ملی- دینی» از رهگذر بزرگداشت پدید آورندگان آثار برجسته، بدیع و پیشرو است. در این جایزه ادبی تمام کتاب‌های ادبی شامل رمان، داستان بلند، داستان کوتاه، مستند نگاری و نقد ‌ادبی که در طول یک سال از انتشاراتی‌های مختلف چاپ و منتشر شده‌اند، بررسی خواهد شد و آثار برگزیده و شایسته تقدیر، معرفی خواهند شد. مسلماً دسترسی به مجموعه آثار چاپ شده در طول یک سال ادبی، تنها به کمک و همت خانه کتاب و ادبیات ایران شدنی است. با همین رویکرد معاونت شعر داستان خانه کتاب ایران مسئول برگزاری این رویداد ادبی است. این مجموعه با دسترسی دقیقی که به کلی آثار چاپ شده در موضوعات مختلف دارد، نسخه فیزیکی و دیجیتال و همچنین اطلاعات دقیق از آمار نشر در این چهار بخش، هر ساله این رویداد را زیر نظر وزارت فرهنگ ارشاد اسلامی و خانه کتاب ایران برگزار می‌کند. همچنین دبیر جایزه جلال هر ساله از سوی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی وقت انتخاب می‌شود و پس از آن دبیر با مشورت مسئولین مرتبط و اعضای فعال هیئت انتخاب و داوری را انتخاب می‌کند و در هر بخش معمولاً سه داور معرفی می‌شوند که در یک بازه زمانی مشخص آثار منتشر شده را بررسی کنند.

هیئت انتخاب در چند مرحله  نتیجه بررسی خود را با دبیر علمی جشنواره و نماینده شورای عالی انقلاب فرهنگی به بحث می‌گذارند و استدلال‌های خود را از انتخاب هر اثر ارائه می‌دهند. در هر مرحله آثاری که توانسته باشند با دفاعیه‌های استدلالی، حداکثر آرا را اخذ کنند به مرحله بعد راه پیدا می‌کنند. بدین ترتیب در هر مرحله تعدادی از آثار حذف و اندکی به مرحله بعد راه پیدا می‌کنند و در انتها در هر بخش نام برگزیدگان و نامزدهای ادبی به صورت رسمی اعلام می‌شود و در نهایت در روز اختتامیه آثار برگزیده و شایسته لوح تقدیر؛ جایزه ادبی جلال را دریافت خواهند کرد.

دبیران جایزه ادبی جلال

هم اکنون قطار جایزه جلال به ایستگاه هفدهم رسیده است و دبیرعلمی این رویداد را پیش از این در دوره‌های متوالی به ترتیب؛ دوره اول؛ محمدعلی رمضانی‌فرانی، دوره دوم؛ علی اوجبی، دوره سوم، چهارم، پنجم و ششم؛ مجید حمید‌زاده، دوره هفتم و هشتم؛ محمدعلی مهدوی‌راد، دوره نهم؛ منیژه آرمین،  دوره دهم؛ شهریار عباسی، دوره یازدهم؛ محمدرضا بایرامی، دوره‌دوازدهم؛ محمدرضا شرفی‌خبوشان، دوره سیزدهم؛ ‌ابراهیم حسن‌بیگی، دوره چهاردهم؛ مریم بصیری، دوره پانزدهم؛ ‌وجیهه سامانی، دوره شانزدهم؛ گلعلی بابایی و در دوره هفدهم دبیری علمی این رویداد را مسعود کوثری بر عهده دارد.

اما آنچه که در جایزه جلال مهم دانسته می‌شود و این رویداد ادبی سعی کرده است در طول این سال‌ها آن را حفظ کند، ثبات رویکرد جشنواره در انتخاب آثار است.

ابراهیم حسن‌بیگی:  ثبات رویکرد رویداد ادبی جلال در همه دوره‌ها

ابراهیم حسن بیگی دبیر علمی دوره سیزدهم جایزه جلال در این باره گفت: ما در انتخابات ریاست جمهوری، با تغییر هر رئیس‌جمهور شاهد تغییر رویکرد دولت و هچنین در سیاست‌گزاری‌ها هستیم، اما در جایزه جلال اینگونه نیست. این جایزه‌ای است که چارچوب آن از قبل تعریف شده و دبیر علمی و دبیر اجرایی وظیفه دارند بر اساس آن‌ چیزی که برایشان مشخص و تعریف شده است، عمل کنند.

وی درباره ثابت ماندن رویکرد جایزه جلال در طول این سالها و اینکه این روند را مثبت و یا یک آسیب قلمداد می‌کند، گفت: شاید از همان اول تعریف و چارچوب درستی از روند کار در دست بوده اما پس از برگزاری ۱۶ دوره، لازم است که با تجارب دوره‌های گذشته و تغییراتی که طی زمان در جامعه ادبی ایران رخ داده، این رویداد با شرایط فعلی بازآفرینی شود.

حسن‌بیگی تاکید کرد: برای این کار لازم است همه دوره‌ها بررسی شود، نقاط قوت و موثر حفظ و باید در برخی جنبه‌های مفغول مانده چارچوب‌های تازه‌تری برای رویداد تعریف کنیم.

حامد محقق: جایزه جلال شفاف‌ترین جایزه ادبی ایران است

حامد محقق در پاسخ به این پرسش که؛ آیا لازم نیست با توجه به نیاز ادبی جامعه امروز و تغییرات اجتماعی و فرهنگی، در مفاد و مصوبات این رویداد ادبی تغییراتی رخ دهد؟ گفت:  اینکه سیاست‌گذاری جایزه جلال با تغییر دولت‌ها از رویکرد و مسیر اصلی خود خارج نشده است یک امتیاز محسوب می‌شود و نکته مثبت رویداد ادبی جلال است. این رویداد کاملاً بر اساس سیاست‌گذاری که طبق مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی به صورت واضح توضیح داده شده، برگزار می‌شود و یکی از دلایل تداوم آن همین نکته است که آیین نامه‌اش کاملاً مشخص و روشن است و هر جستجوگری می‌تواند آیین نامه رویداد ادبی جلال را در مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی رویت کند و کاملاً به شیوه، اهداف، فرایند داوری و نحوه برگزیدگان آن مشرف شود. این جایزه جزو شفاف‌ترین جوایز است که رویکرد خود را به صورت مشخص و با صدای بلند اعلام کرده است و درباره اینکه اشاره کردید برخی مفادهای آیین‌نامه با توجه به زمان نیاز به تغییر دارد باید بگویم، در چند دوره پیشین و این دوره گفت‌وگوهایی با دبیران شورای علمی و اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی صورت گرفته است و تغییرات مختصری که لازم بود لحاظ شده است. مثلاً نامگذاری یکی از بخش‌های جایزه که مستندنگاری و تاریخ‌نگاری بود تبدیل شده است به مستند نگاری و تاریخ‌نگاری از آن حذف شده است.

وی درباره اینکه آیا برای تغییرات کلی‌تر در جایزه جلال نیاز به تصویب و تائید شورای عالی انقلاب فرهنگی دارند، اذعان کرد: برای تغییر مصوبه باید خود شورا این تصمیم را بگیرد، به این صورت که پس از دو سال کار پژوهشی، سندی قابل دفاع به شورا ارائه شود. سپس سند در نوبت بررسی قرار می‌گیرد و پس از بررسی در صورت تائید اولیه در جلسه عمومی مطرح و چنانچه مورد قبول قرار بگیرد، مصوبه اصلاح و ابلاغ می‌شود.

معاونت شعر و داستان در ادامه تصریح کرد: اما نکته مهم این است که شاید با توجه به این پروسه زمان‌بر، ما عادت کرده‌ایم که به جای تغییر و صرف زمان برای این اتفاق، همت خود را بگذاریم بر اینکه این رویداد را طبق همان مصوبات به بهترین شکل برگزار کنیم، تا اینکه بخواهیم مصوبات جدیدی به آن اضافه و یا از آن حذف کنیم، هر چند که به نظرم لازم است چند مصوبه در این آیین نامه اصلاح شود. اما به طور کلی مصوبات این آیین نامه به لحاظ شفافیت یک امتیاز محسوب می‌شود که به این جایزه کمک کرده است.

با توجه به اینکه تنها عناصر متغیر در برگزاری این رویداد، مبلغ جایزه و تاریخ برگزاری آن بوده است که همواره برای بعضی محل چالش و بحث است، محقق درباره این تغییرات گفت: جایزه جلال همچنان جزو گران‌ترین جایزه‌های کشور در حوزه کتاب محسوب می‌شود. مصوبه‌ای که از آغاز بنیان نهاده شد با توجه به شرایط تورمی کشور شدنی نبود. اما همچنان با توجه به اهمیت آن از گرانترین جایزه‌های ادبی است. در آئین‌نامه بخشی از وظایف بر عهده هیئت امنای جایزه گذاشته شده است. به طور مثال تغییر مبلغ جایزه هم در همین هیئت امنا مطرح و تغییر داده شد.

معاونت شعر و داستان، خانه کتاب و ادبیات ایران در پاسخ به این سوال که؛ چرا رویداد ادبی جایزه جلال تاریخ مشخصی در برگزاری، اعلام نامزدها و اختتامیه ندارد، اضافه کرد: در آیین‌نامه جایزه، زمان اختتامیه به طور کامل و واضح ذکر شده و همزمان با تولد جلال‌آل‌احمد است. اما در طول این دوره‌ها گاهی مراحل اجرایی به جهت کثرت آثار، آنقدر پیچیده و طولانی می‌شود که به این زمان‌ بندی نمی‌رسیم.

وی با اشاره به اینکه اصل مهم این رویداد، متکی بر خواندن تمام کتاب‌های ادبی در طول سال است، گفت: همکاران من در سال‌های مختلف سعی کرده‌اند که دقت را فدای زمان نکنند و با حوصله و دقت زیاد آثار را مورد بررسی قرار دهند. در سال‌های گذشته به زمانی که در آئین نامه مشخص شده بود نزدیک‌تر بودیم اما طبیعتاً امسال به دلیل تغییرات دولت و تغییراتی که متعاقباً در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی داشتیم این زمان یک مقدار طولانی‌تر شد.

به گزارش خبرنگار صبا در دوره هفدهم جایزه جلال؛ در بخش داستان بلند و رمان ۱۲۶۵ اثر، در مجموعه داستان کوتاه ۳۹۶ اثر، در بخش مستند نگاری ۷۴۹ اثر، در بخش نقد ادبی ۱۱۶ اثر و مجموعاً ۲۵۲۶ اثر به دست هیئت انتخاب رسیده است.

مسعود کوثری:  آثار جلال تماماً معیار ادبیات معاصر ایران نیست

اسم جایزه جلال به طور ناخودآگاه برای مخاطب این حس را ایجاد می‌کند که شاید پل ارتباطی میان سیاستگزاری‌های این رویداد و منش قلم جلال وجود دارد. مسعود کوثری در‌باره نامگذاری جلال بر روی این رویداد ادبی گفت: در واقع این جایزه به افتخار و پاسداشت نام جلال‌آل‌احمد است. طبیعتاً آثار ادبی امروز با آثار دوره‌ای که جلال می‌زیست، تفاوت‌های زیادی دارد. آثار جلال تماماً معیار ادبیات معاصر ایران نیست. اما الگویی است از تعهدی که جلال نسبت به مردم ایران داشته و در آن سنگ تمام گذاشت.

وی در ادامه عنوان کرد: با توجه به تغییرات فرهنگی، اجتماعی و… فکر می‌کنم به لحاظ مضمونی، شکل و محتوا ضرورتی ندارد که آثار امروز شبیه به آثار جلال باشد. ما در همین دوره ۱۲۵۰ رمان دریافت کرده‌ایم یعنی حتی سطح تولید ادبی امروز  بسیار متفاوت است با روزگاری که جلال ‌و نویسندگان آن دوره داشتند. البته این به این معنی نیست که همه آثار عالی هستند. اما نمایانگر این نکته است که شرایط هم به لحاظ سبک‌های ادبی و هم به لحاظ کمیت تغییر کرده است. جلال یک راهنما و نشانه است برای جهت‌یابی تعهدی که نویسنده نسبت به مردم و جامعه دارد.

وی ادامه داد: این رویکرد قطعاً در جایزه جلال ملاک است و خودش را در فرم و محتوای آثاری که به مراحل نهایی می‌رسند نشان می‌دهد قطعاً این رویکرد ستون اصلی جایزه جلال است که به عنوان یک امر بین ذهنی میان کلیه داوران وجود دارد و به آن توجه ویژه دارد. جایزه جلال باید زمینه‌ای را فراهم کند که کشور به صورت گسترده‌تر در حوزه ادبیات رو به سوی حوزه‌های بین‌المللی داشته باشد و در زمینه رمان، داستان کوتاه و نقد ادبی، بتواند سهم خودش را از اعتبار بین‌المللی دریافت کند.

چالش‌های دیگر جایزه جلال….

برگزیدگان این جایزه در انتهای این رویداد عموماً برای مخاطب عام شناخته نمی‌شوند. همچنین رسانه‌ها عموما با بررسی مختصری از روی این آثار می‌گذرند و نویسندگان و پدیدآورندگان آن برای عموم مردم همچنان در سایه ابهام باقی می‌مانند. البته با توجه به سرانه مطالعاتی که در کشور وجود دارد عدم آشنایی مخاطب عام با رمان‌نویسان معاصر ایران یک قیاس مع الفارق است چرا که نه تنها برگزیدگان جایزه جلال، بلکه برگزیدگان سایر جایزه‌های ادبی در جهان نیز عموما برای مخاطب عام شناخته شده نیستند.

تنها راه ارتباطی موثری که میان مخاطب عام و حوزه ادبیات و رمان در طول این سال‌ها قابل لمس بوده آثاری بوده است که با اقتباس ادبی به حوزه فیلم و سریال راه پیدا کرده‌اند و البته این در صورتی است که اثر تصویری در جلب نظر مخاطب موفق عمل کرده باشد. مانند سریال «یاغی» اثر محمد کارت که اقتباسی بود از رمان «سالتو» نوشته‌ای از مهدی افروزمنش و یا اثر سینمایی «شهاب‌های روشن» به کارگردانی فرزاد موتمن که برگرفته از کتابی به همین نام و نوشته‌ای از داستایوفسکی است.

یکی از عمده بحث‌های چالشی اقتباس ادبی این است که کارگردانانی که اخیراً در حوزه اقتباس ادبی وارد شده‌اند خود را مولف دوم اثر می‌دانند و با بهره‌گیری از اقتباس نوع سوم یعنی اقتباس آزاد هیچگونه پایبندی و وفاداری به اثر اول ندارند هر چند که این مسئله از نظر آکادمیک، قابل امکان است. اما به مرور زمان این شکاف سبب شده است که رمان‌نویسان از یک طرف و از طرف دیگر کارگردانان خود را از ورود به این چالش بر حذر دارند. اینکه مولف اول، از رویکرد اقتباسی کارگردان و اثر نهایی راضی نیست به کرات دیده شده و هر چند که به لحاظ قانونی حق امتیاز اثر نیز خریداری شده باشد اما این نارضایتی که عمدتاً از سوی نویسنده است، سبب شده کارگردان به دلیل خاطره تلخی که از اقتباس داشته‌ است، سعی می‌کند در تجربه‌های بعدی خود را وارد این چالش نکند.

به نظر می‌آید با این تفاسیر، بهتر است که جایزه ادبی جلال با توجه به زمانه حاضر و فاصله عمیقی که در تاسیس این جایزه یعنی ۱۷ سال پیش داشته است، به موارد آسیب‌شناسانه که آفت رمان و داستان امروز شده است، توجه کند.

اول اینکه رمان در روزگار امروز جنبه نوستالژیک پیدا کرده و برخی خوانندگان نه برای فهم، خوانش و لذت بردن از دنیای متن بلکه برای کامل کردن کلکسیون خود به سراغ خوانش آثار ادبی جهان می‌پردازند. از همین رو معمولا به آثار کلاسیک ادبی جهان که پرفروش‌ترین کتاب‌های ادبی امروز است روی می‌آورند و روش مواجهه با این آثار، نوستالژیک و موزه‌وار است. این مسئله سبب شده است که خوانندگان امروز، رمان‌نویسان معاصر ادبیات ایران و در ادبیات جهان را نشناسند.

دومین مسئله این است که مخاطب امروز مخاطب تصویر و صداست و بیشتر به دنبال رسانه‌های فیلمیک، پادکست‌های صوتی و… است. با این وضع باید به این نکته توجه کرد که چه آثاری می‌توانند از این گذرگاه سخت عبور کنند و با توجه به مزاج مخاطب امروز چه سبک ادبی می‌تواند، نیاز به خواندن رمان و داستان را در مخاطب احیا کند و یا به صورت چند رسانه‌ای قابلیت نشر داشته باشد.

به زعم نگارنده چنانچه جایزه ادبی جلال بتواند با کمک رسانه‌ها این رویداد را به لحاظ جریانمندی و نامزدهای احتمالی پویا جلوه دهد، استدلال‌های داوری را از انتخاب و یا حذف یک اثر در رسانه‌ توضیح و تبیین کند. می‌تواند اعتماد مردم را جلب کند اینگونه شاید بتوان گامی فراتر نهاد و دیگر استنباط نشود که تمامی رویدادهای این جایزه پشت درهای بسته صورت می‌گیرد. همچنین داوران می‌توانند مردم را از مراحل نهایی انتخاب مطلع کنند و یا مانند جشنواره فجر گزینه آراء و نظر مخاطبان را نیز در این رویداد شرکت دهند.