سمیه خاتونی/ صبا؛ نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در سال ۱۴۰۴، به عنوان سی‌وششمین دوره این رویداد فرهنگی، از ۱۷ تا ۲۷ اردیبهشت‌ماه در محل مصلی امام خمینی (ره) در حال برگزاری است و امروز آخرین روز این نمایشگاه است. نمایشگاه کتاب این دوره با شعار «بخوانیم برای ایران» آغاز و با حضور گسترده ناشران داخلی و خارجی و برنامه‌های فرهنگی متنوع همراه بود. برای آگاهی از کم و کیف نمایشگاه کتاب امسال در این گزارش به سراغ گفت‌و‌گو با مظاهر بابایی مدیر فناوری و ارتباطات و مهدی محسنی مدیر کارگروه تبلیغات و بازرگانی نمایشگاه بین المللی کتاب ۱۴۰۴ رفتیم.

حال و هوای نمایشگاه
نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در سال ۱۴۰۴ بار دیگر در محوطه وسیع مصلی امام خمینی (ره) برگزار شد؛ فضایی که با طراحی خاص، به بخش‌های مختلف فرهنگی، فروشگاهی و خدماتی تقسیم شده است. با ورود از درب اصلی، بازدیدکنندگان با بنرهای بزرگ تبلیغاتی، نقشه‌های راهنما و پویش‌های فرهنگی مواجه می‌شدند که به‌خوبی چیدمان نمایشگاه را معرفی می‌کردند. بخش ناشران عمومی در شبستان اصلی مصلی قرار داشت؛ جایی با سقف بلند، نورپردازی مصنوعی گسترده و نظم نسبی در جانمایی غرفه‌ها. بخش ناشران کودک و نوجوان، با غرفه‌هایی رنگارنگ، توجه خانواده‌ها را جلب می‌کرد. ایستگاه‌های راهنما، در نقاط متعدد پاسخگوی مراجعین برای رسیدن به مسیرهای هدفشان، اطلاعات غرفه‌ها و برنامه‌ها بودند. همچنین چندین رستوران، کافه و کیوسک خوراکی در بیرون شبستان و فضای باز تعبیه شده که محل استراحت موقت بازدیدکنندگان است. فضای سبز اطراف مصلی و نیمکت‌های متعدد، فرصتی برای استراحت در هوای بهاری اردیبهشت‌ماه فراهم کرده است.
در ادامه بازدید از نمایشگاه گفت‌و‌گویی با مهدی محسنی، مدیر کارگروه تبلیغات و بازرگانی نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران ۱۴۰۴، داشتم. در این گفت‌وگو ابعاد تازه‌ای از مدیریت تبلیغات، نقش بانک عامل، حضور ناشران بین‌المللی، برگزاری اولین فلوشیپ کودک و نوجوان و سیاست‌های نوین مشارکت‌محور دولت در برگزاری این رویداد فرهنگی بررسی شد.
مهدی محسنی مدیر کارگروه تبلیغات و بازرگانی نمایشگاه کتاب تهران:
از فروشگاه فرهنگی تا فستیوال تعامل و ترویج کتابخوانی
در ابتدا از مسئولیت‌های‌ خود در این دوره از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بگوئید.
بنده معاون اقتصاد و فرهنگ در خانه کتاب و ادبیات ایران هستم و در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران ۱۴۰۴ به عنوان مدیر کارگروه تبلیغات و بازرگانی فعالیت دارم.

نسبت خودتان را با کتاب چگونه تعریف می‌کنید؟
من پژوهشگر و نویسنده‌ای هستم که حیاتش در گرو کتاب است. کتاب و کتابخوانی و تمام حوزه‌های مرتبط با ترویج کتاب‌خوانی، تفکر نقادانه در اولویت‌های زندگی فردی و جمعی من است.

به طور مشخص، مسئولیت‌های کارگروه تبلیغات و بازرگانی در این دوره از نمایشگاه شامل چه مواردی بود؟
تبلیغات در نمایشگاه کتاب تهران به چند بخش تقسیم می‌شود؛ بخشی از آن مربوط به اطلاع‌رسانی دیجیتال و ارتباطات مجازی است که مسئولیت آن با دکتر مظاهر بابایی است. این حوزه شامل پاسخگویی به پرسش‌های مخاطبان، راه‌اندازی استیشن‌های اطلاع‌رسانی در نمایشگاه و امور مربوط به سامانه‌های ارتباطی می‌شود.
بخش دوم، روابط عمومی است که شامل تبلیغات شهری، نصب بیلبوردها، پخش تیزر در صدا و سیما و اطلاع‌رسانی‌های گسترده در سطح کشور بوده و توسط آقای دارابیان پیگیری شده است.
اما بخشی که در حیطه مسئولیت من و کمیته تبلیغات و بازرگانی قرار می‌گیرد، تبلیغات داخلی نمایشگاه است که شامل تبلیغات تجاری، مدیریت بنرها و تابلوهای تبلیغاتی داخل محوطه و نیز غرفه‌های تبلیغاتی درون نمایشگاه است. همچنین ما بر غرفه‌های خدماتی مانند غذا و فروشگاهی و غرفه‌های شرکت‌های همکار نیز نظارت داریم.

در حوزه تبلیغات داخلی نمایشگاه، آیا توانستید بازدهی مناسبی داشته باشید و پیام‌های فرهنگی و تجاری را به خوبی منتقل کنید؟
تبلیغات داخلی ما با هدف ساماندهی فضای نمایشگاه از نظر بصری و اطلاع‌رسانی تجاری انجام شد. غرفه‌های تبلیغاتی شرکت‌هایی مانند گاج، ماهان و سایر برندها تحت نظارت ما بودند. ما تلاش کردیم با استفاده از جانمایی هدفمند و طراحی مناسب، نظم بصری و محتوایی لازم را ایجاد کنیم. همچنین تابلوهای راهنما و تقسیم‌بندی موضوعی غرفه‌ها مانند غرفه‌های کودک و نوجوان، ناشران دانشگاهی و… زیرمجموعه کارگروه روابط عمومی بودند.

درباره حضور پررنگ بانک‌ها در نمایشگاه امسال، به‌ویژه تبلیغات گسترده آنها، توضیح می‌فرمایید که این حضور در چه قالبی و با چه هدفی صورت گرفته است؟
هر سال یک بانک عامل به‌عنوان حامی مالی و اجرایی با نمایشگاه همکاری می‌کند. بانک عامل در واقع بانک پشتیبان نمایشگاه است و چند مسئولیت کلیدی دارد. نخست، تمامی ناشرانی که در نمایشگاه شرکت دارند، حساب بانکی خود را نزد بانک عامل افتتاح می‌کنند تا امور مالی مرتبط با یارانه‌ها و خرید و فروش کتاب‌ها از طریق این بانک انجام شود. دوم، در همه غرفه‌های نمایشگاه، دستگاه کارت‌خوان (POS) بانک عامل نصب شده و تمامی تراکنش‌های حضوری از این طریق صورت می‌گیرد. سوم، در خریدهای بخش مجازی نیز مبالغ به حساب خانه کتاب نزد همان بانک عامل واریز می‌شود و سپس به ناشران تخصیص می‌یابد. با توجه به این همکاری گسترده، حضور تبلیغاتی بانک عامل در نمایشگاه امری طبیعی و متناسب با سطح مشارکت مالی و اجرایی آن‌هاست.

آیا سایر نهادهای عمومی هم در حمایت از نمایشگاه مشارکت داشتند؟
بله، در کنار بانک عامل نمایشگاه، نهادهایی مانند شهرداری تهران و وزارت، در تبلیغات شهری و نصب بیلبوردها و بنرهای نمایشگاه همکاری فعال داشتند. این تبلیغات در سراسر شهر تهران و در قالب پوسترها و تابلوهای شهری به نمایش درآمد که نقش مهمی در اطلاع‌رسانی عمومی و تقویت حضور مردمی ایفا کرد. بانک عامل به عنوان حامی مالی اصلی، نقش پشتیبانی کلیدی در برگزاری نمایشگاه ایفا کرد.

با توجه به اینکه شما در سال گذشته نیز در نمایشگاه حضور داشتید، از نگاه شما تفاوت‌های عمده میان نمایشگاه سال گذشته و امسال چیست؟
من سال گذشته نیز در فرآیندهای نمایشگاه حضور داشتم، هرچند مسئولیت اجرایی مستقیمی نداشتم. اما به عنوان ناظر و پژوهشگر حوزه نشر، وضعیت را پیگیری می‌کردم. امسال یک تفاوت جدی در فضای کلی نمایشگاه نسبت به دوره گذشته مشاهده شد. این تفاوت عمدتاً ناشی از تغییر دولت و در نتیجه چرخش سیاست‌ها است. هر دولتی با رویکردهای خاص خود وارد عرصه اجرایی می‌شود و حتی یک دولت در دوره دوم خود نیز ممکن است سیاست‌های متفاوتی از دوره نخست در پیش گیرد. دولت جدید با شعارهایی مانند «رفاه، همدلی و مشارکت» وارد میدان شده است و یکی از مصادیق اجرایی این رویکرد، مشارکت مستقیم و گسترده ناشران در برگزاری نمایشگاه امسال است.

شعار مشارکت و همدلی دقیقاً با چه مولفه‌های عینی محقق شده است؟
در نمایشگاه سی‌وششم، برای نخستین بار، معاونت اجرایی نمایشگاه از میان اعضای اتحادیه ناشران انتخاب شده است. علاوه بر این، مسئولیت سالن‌ها و مدیریت غرفه‌های نشر نیز به خود ناشران واگذار شده است. این میزان از مشارکت و واگذاری اختیارات در نمایشگاه‌های گذشته سابقه نداشته و می‌توان آن را یکی از بارزترین ویژگی‌های این دوره دانست.

در سال‌های گذشته، برخی ناشران به دلایل مختلف از حضور در نمایشگاه خودداری می‌کردند. آیا امسال شرایط برای بازگشت آن‌ها فراهم شد؟
بله، وقتی سیاست‌ها تغییر می‌کند و فضا بازتر می‌شود، طبیعتاً امکان مشارکت برای طیف وسیع‌تری از ناشران فراهم می‌شود. ناشرانی که در گذشته به دلیل نارضایتی یا مشکلاتی از حضور در نمایشگاه خودداری کرده بودند، امسال با تغییر رویکرد دولت و با تأکید بر مشارکت، بازگشته‌اند. شعار رسمی نمایشگاه امسال «برای ایران» بود، شعاری که حامل پیام وحدت، همدلی و حضور فراگیر است. بر اساس برآوردهای اولیه – که برای اطمینان بیشتر باید از روابط عمومی تأیید نهایی گرفته شود – حدود ۲۰۰ ناشر بیشتر نسبت به سال گذشته در این دوره حضور داشتند.

به غیر از افزایش مشارکت ناشران، چه نوآوری‌ها یا برنامه‌های تازه‌ای در نمایشگاه امسال اجرا شد؟
یکی از تحولات مهم امسال، تمرکز ویژه بر فناوری‌های نوین نشر بود. برای نخستین بار، سالنی مستقل و بزرگ در ورودی شبستان (درهای ۱۵ تا ۱۷) به معرفی فناوری‌های نوین نشر اختصاص داده شد. خانه کتاب نیز در این زمینه فعالانه عمل کرد. برای نخستین بار، اپلیکیشن رسمی نمایشگاه به نام«واکا» راه‌اندازی شد که امکانات متنوعی برای بازدیدکنندگان فراهم می‌کرد. همچنین سیستم خدمات مجازی نمایشگاه ارتقاء یافت و قابلیت‌های بیشتری به آن افزوده شد.در حوزه نشر دیجیتال نیز برنامه‌هایی برای معرفی ناشران فعال، کتاب‌های الکترونیکی و محصولات فناوری‌محور برگزار شد.

در بخش رویدادهای بین‌المللی نمایشگاه امسال چه استراتژی ویژه‌ای داشتید؟
امسال شاهد برگزاری اولین دوره فلوشیپ کودک و نوجوان ایران بودیم. این برنامه در سالن بزرگی به مساحت حدود ۱۲۰۰ متر مربع برگزار شد و نمایندگان ۳۵ کشور جهان در آن حضور یافتند. فلوشیپ فضایی برای گفت‌وگو، تبادل رایت ،حق نشر و توسعه همکاری‌های فرهنگی میان ناشران ایرانی و بین‌المللی بود. میزهای مذاکره از پیش طراحی شده بود و گفت‌وگوهای مفصلی میان ناشران داخلی و نمایندگان کشورهای مختلف مانند ترکیه، چین، ژاپن، عربستان و دیگر کشورها صورت گرفت. این بخش از برنامه‌ها با مسئولیت مستقیم آقای دکتر نوری‌زاده، مدیر امور بین‌الملل و مسئول فلوشیپ، مدیریت شد.

آیا حضور در فلوشیپ کودک و نوجوان برای عموم آزاد بود؟
خیر، ورود به فلوشیپ برای عموم آزاد نبود. دلیل این مسئله هم این است که فلوشیپ یک فضای تخصصی برای گفت‌وگوهای حرفه‌ای بین ناشران است. مثل اتاق‌های مشاوره، فضاهایی آرام و مشخص طراحی شده که نباید شلوغ باشند. تنها افرادی که ناشر رسمی کودک و نوجوان هستند و در این رویداد ثبت‌نام کرده‌اند، اجازه ورود دارند. البته نویسندگان نیز اگر امتیاز کتابی را در اختیار داشته باشند و ثبت‌نام کرده باشند، می‌توانند به عنوان نماینده شرکت کنند.

خبرنگاران از اینکه اجازه ورود به داخل را نداشتند گله‌مند بودند.
این موضوع طبیعی است. همانطور که در جلسات رسمی بین‌المللی بین دو کشور، خبرنگاران اجازه حضور در گفت‌وگوهای پشت درهای بسته را ندارند، در فلوشیپ هم نمی‌توان هنگام گفت‌وگوهای تخصصی کاری، خبرنگاری را بالای سر میزها تصور کرد. طبیعتاً در ساعات افتتاحیه و در زمان‌هایی خاص، امکان حضور خبرنگاران برای تهیه گزارش فراهم شده، اما در لحظات کلیدی گفت‌وگو، نیاز به سکوت و تمرکز است.

آیا سیاستگذاری فلوشیپ خروجی عملیاتی هم دارد؟ یعنی شاهد انتشار آثار ایرانی در دیگر کشورها خواهیم بود؟
قطعاً. این برنامه، برای اولین بار در ایران اجرا می‌شود و در سال‌های آینده شاهد بازتاب جهانی آثار ایرانی خواهیم بود.

در فلوشیپ‌ها، فقط نشر آثار از ایران به بیرون مطرح است؟ یا این تعامل دو سویه است؟
رایزنی‌ها دوطرفه است. ناشران خارجی هم آثار خود را معرفی می‌کنند تا در ایران ترجمه و منتشر شود. در ایران، معمولاً روند یک‌طرفه بوده و ما آثار را ترجمه می‌کردیم، اما اکنون با مبادله رایت حق نشر، زمینه نشر آثار ایرانی فراهم است؛ آن هم با رعایت حق کپی‌رایت. این یعنی حضور رسمی فرهنگی ایران در دنیا، و از سوی دیگر، ایجاد درآمد ارزی برای ناشران داخلی.

با توجه به اینکه ایران عضو پیمان جهانی کپی‌رایت نیست، این مبادله‌ها چگونه ممکن می‌شود؟
مشکلی از این بابت نداریم، چون در مبادلات دوجانبه، ناشران به یکدیگر اجازه رسمی نشر می‌دهند. حتی اگر یکی از کشورها عضو کنوانسیون نباشد، با توافق ناشرین، روند قانونی و اخلاقی رعایت می‌شود. ضمن اینکه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز می‌تواند از ناشران دارای مجوز رسمی حمایت کند.

آیا برنامه یا هدف دیگری نیز برای آینده نمایشگاه دارید؟
بله، هدف ما این است که نمایشگاه کتاب تهران را از یک فروشگاه بزرگ، به یک رویداد جامع فرهنگی تبدیل کنیم. رویدادی که در آن، ابعاد مختلف کتاب‌خوانی دیده شود؛دیدار با نویسندگان، برنامه‌های مرتبط با کتاب و مطالعه، ارائه محصولات فرهنگی متناسب با کتاب، حمایت از تولیدکنندگان محتوای مرتبط با کتاب، و ایجاد فضاهایی مانند بازی‌های فکری و برنامه‌های غیرمستقیم ترویج مطالعه. در واقع می‌خواهیم نمایشگاه، جایی باشد که مردم تنها برای خرید کتاب نیایند، بلکه لذت فرهنگی ببرند، رشد فکری پیدا کنند و با حال خوب آنجا را ترک کنند.

با توجه به نیاز امروز مخاطب که به ساختارهای تعاملی و شخصی سازی شده مانند داده‌های هوش مصنوعی و … گرایش دارد، چه نکات فنی و ساختاری در تولید کتابهای دیجیتال صورت گرفته است؟
بله، درست اشاره کردید، مخاطب امروز، مخاطب تعاملی است.کتاب‌های تعاملی – به‌ویژه برای کودکان – بسیار ارزشمند و کاربردی هستند. من برای فرزندم از این نوع کتاب‌ها تهیه می‌کنم، چون علاوه بر انتقال محتوا، فرهنگ گفت‌وگو را نیز ترویج می‌کنند؛ چیزی که متأسفانه در آن ضعف داریم.

در نهایت، وضعیت ناشران مجازی و یارانه پستی در این دوره چگونه بود؟
امسال حضور ناشران چه حضوری و چه مجازی بسیار گسترده بود. تعداد زیادی ناشر به‌صورت مجازی شرکت کردند و برای اولین بار، یارانه پستی برای ارسال رایگان کتاب‌ها به سراسر ایران ارائه شد. هر کس خرید مجازی انجام دهد، کتاب‌ها را رایگان درب منزل تحویل می‌گیرد. این اقدام هزینه سنگینی برای وزارت فرهنگ داشته، اما اعتقاد ما این است که باید کتاب را د برای همه مردم در هر نقطه از کشور سترس‌پذیر کرد.

بسیار ممنون از توضیحات دقیق و شفاف شما. آیا نکته یا جمع‌بندی خاصی در پایان گفت‌وگو دارید؟
تنها نکته‌ای که مایل به تأکید هستم، تلاش مجموعه نمایشگاه برای برگزاری منسجم، حرفه‌ای و در عین حال فرهنگی این رویداد است. ما در حوزه تبلیغات و بازرگانی سعی کردیم تجربه‌ای مثبت برای بازدیدکنندگان رقم بزنیم و در عین حال با جلب مشارکت برندها و حامیان، بخشی از هزینه‌های اجرایی نمایشگاه را نیز تأمین کنیم. از رسانه صبا برای این اطلاع رسانی و در صحنه بودن تشکر دارم و امیدوارم در سال‌های آینده، با کمک رسانه‌ها و همکاری فعال ناشران، به اهداف فرهنگی بزرگ‌تری دست یابیم.

مظاهر بابایی( مدیر فناوری و اطلاعات نمایشگاه بین‌المللی):
رونمایی از ابتکارات فناوری در عرصه نشر

با توجه به اینکه شما مسئول کارگاه اطلاع‌رسانی و فناوری اطلاعات نمایشگاه هستید، لطفاً در ابتدا برای ما توضیح دهید که امسال چه برنامه‌هایی با اتکا به فناوری‌های نوین نشر و اطلاع رسانی در این نمایشگاه در نظر گرفته شده است؟
امسال تغییرات بزرگی را در نمایشگاه بین‌المللی کتاب شاهد بودیم که دو بخش اصلی در نظر گرفته شده است. اولین بخش، سالن فناوری‌های نشر است که برای اولین بار در این نمایشگاه اجرا می‌شود و بخش دوم، مخصوص کودکان است که در قالب «نشریار کودکان» برگزار می‌شود. این رویدادها نه تنها به تنوع فعالیت‌های نمایشگاه افزوده، بلکه تعامل میان فناوری و نشر را نیز تقویت کرده است.

در بخش فناوری، چه اقدامات خاصی برای اطلاع‌رسانی و راهنمایی بازدیدکنندگان در نظر گرفته شده است؟
در این دوره سعی کرده‌ایم که علاوه بر استفاده از بسترهای قبلی مانند کیوسک‌های اطلاع‌رسانی، یک بستر آنلاین به نام «واکا» را راه‌اندازی کنیم. این پلتفرم به بازدیدکنندگان کمک می‌کند تا از تمامی اطلاعات نمایشگاه، مسیرها و برنامه‌ها مطلع شوند. همچنین برای اولین بار در این دوره، کارنامه نشر به صورت آنلاین ارائه می‌شود که تا نمایشگاه بعدی فعال خواهد بود.

در استیج هوشمند که با فناوری هوش مصنوعی است؛ چه نقش‌هایی برای کمک به بازدیدکنندگان در انتخاب کتاب‌ها در نظر گرفته شده است؟
استیج هوشمند و هوش مصنوعی به بازدیدکنندگان کمک می‌کند تا با استفاده از فناوری‌های نوین، کتاب‌های مورد نظر خود را بر اساس سلیقه و علاقه‌شان انتخاب کنند. این سیستم به صورت پایلوت آغاز به کار کرده و امیدواریم در سال‌های آینده به یک بخش ثابت و کارآمد تبدیل شود.

در زمینه حضور شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق، چه اقداماتی انجام شده است؟
امسال، شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق حوزه نشر برای اولین بار در سالن فناوری‌های نشر حضور دارند. این شرکت‌ها محصولات و خدمات خود را معرفی می‌کنند و در کنار آن، پنل‌های تخصصی در زمینه فناوری‌های نشر و ارتباط آن با کتابخوانی برگزار می‌شود. این پنل‌ها فرصتی برای به اشتراک‌گذاری دانش و تجربیات در این حوزه است.

نمایشگاه برای کسانی که قادر به حضور فیزیکی نیستند، چه خدماتی در نظر گرفته است؟ به ویژه برای کسانی که در نقاط مختلف کشور ساکن هستند و شرایط حضور در این فستیوال فرهنگی را ندارند.
بله، قطعاً. ما برای این دسته از افراد بستر نمایشگاه مجازی را در نظر گرفته‌ایم که امکان خرید کتاب و دسترسی به تازه‌های نشر را فراهم می‌کند. این پلتفرم در سرتاسر کشور فعال است و افرادی که نمی‌توانند به نمایشگاه بیایند، از این طریق به راحتی می‌توانند از خدمات نمایشگاه بهره‌مند شوند. همچنین، یکی دیگر از ابتکارات امسال، رویکردهای نوین در «شبکه کتاب» است که انعکاسی متنوع از حوزه های نشر را در قالب ویدیوهای تصویری بر روی آنتن می‌برد. این شبکه درطول سال از طریق اینترنت برای علاقه مندان به کتاب برنامه‌های متنوعی را تهیه و تولید می‌کند.

امسال در نمایشگاه شاهد حضور برخی از نشریات دیجیتال مانند رادیو گوشه ، طاقچه و … بودیم، این حضور نوید تازه ای به نشر است، ادامه این مسیرو چگونه ارزیابی کرده‌اید؟
ناشران دیجیتال همیشه در نمایشگاه حضور داشته‌اند، اما امسال به لطف تلاش‌های بیشتر، حضورشان پررنگ‌تر از قبل است. این ناشران در کنار سالن فناوری‌های نشر مستقر شده‌اند و محصولات خود را به نمایش می‌گذارند. همکاری میان فناوری‌های مختلف و ناشران دیجیتال می‌تواند زمینه‌ساز تحولی بزرگ در صنعت نشر باشد و امیدواریم در آینده نیز این همکاری‌ها ادامه یابد.

در نهایت، به عنوان یک جمع‌بندی، چه آینده‌ای برای فناوری در صنعت نشر و نمایشگاه‌های کتاب متصور هستید؟
ما در حال حرکت به سوی یک تحول دیجیتال در صنعت نشر هستیم. فناوری‌های نوین به ناشران و کتابخوان‌ها کمک خواهند کرد تا تجربه بهتری از نشر و کتابخوانی داشته باشند. حضور فناوری‌های جدید در نمایشگاه‌ها و تعامل بیشتر با شرکت‌های خلاق می‌تواند به رشد این صنعت کمک کند و امیدواریم در سال‌های آینده شاهد پیشرفت‌های چشمگیرتری در این حوزه باشیم.