به گزارش صبا در دل یکی از کهن‌ترین و ارزشمندترین بافت‌های تاریخی اصفهان و در محله ای که به ابواسحاقیه معروف است، خانه‌های جانب شمال غربی مسجد جامع عتیق در حالی در مسیر نابودی قرار گرفته‌اند که همچنان در فهرست انتظار ثبت ملی باقی مانده‌اند.

این خانه‌ها که نشانه‌هایی از شکوه معماری ایرانی در دوره‌های مختلف تاریخی را در دل خود دارند، طی سال‌های اخیر به دلیل بی‌توجهی نهادهای متولی، مورد فراموشی، تخریب تدریجی و رهاشدگی قرار گرفته و یکی یکی در حال فروریزی و اضمحلال است.

با وجود اقدامات ارزشمند گروه‌های داوطلب برای مستندسازی و پیگیری ثبت ملی، روند احیای این خانه‌ها به دلایل گوناگون از جمله نبود بودجه و اراده موثر، متوقف مانده است.

در حالی‌ که طرح ایجاد دانشگاه علوم و حدیث که نهادی غیرانتفاعی است، در حریم درجه یک مسجد جامع موجب رهاشدگی خانه‌های ارزشمند در این بافت تاریخی شده است، به زعم کنشگران میراث فرهنگی اصفهان، چشم‌انداز روشنی برای نجات این محدوده وجود ندارد و بیم آن می‌رود که بی‌تفاوتی امروز، به اتفاقی جبران‌ناپذیر برای این بخش مهم از بافت تاریخی اصفهان بینجامد.

ماجرای ساخت دانشگاه در مجاورت مسجد جامع اصفهان، به سال‌های پایانی دهه ۱۳۸۰ و آغاز دهه ۱۳۹۰ بازمی‌گردد، در آن زمان، اداره کل میراث فرهنگی اصفهان با ساخت این مجموعه آموزشی مشروط به حفظ و مرمت خانه‌های تاریخی موجود در محدوده شمال غربی مسجد جامع موافقت کرد.

این خانه‌ها که متعلق به بافت تاریخی محله ابواسحاقیه بوده و قدمتشان به دوره‌های صفویه، قاجار و پهلوی می‌رسد، از ارزش معماری و تاریخی بالایی برخوردارند.

آنطور که پیدا است، تاکنون اقدامات به جا و درخوری برای حفاظت، مرمت یا نگهداری این خانه‌ها انجام نشده و جز در مواردی معدود از زمان تملک، این اماکن در وضعیت رهاشده باقی مانده‌اند و روند تدریجی تخریب آن‌ها ادامه دارد.

تا اینکه در سال ۱۴۰۰، گروهی از دانشجویان مرمت شهری در قالب یک سازمان مردم‌نهاد به نام «همبود»، با مشاهده شرایط بحرانی این بناها، اقدام به شناسایی، مستندنگاری و تهیه پرونده‌های ثبت اضطراری برای تعدادی از آن‌ها کردند.

هدف این اقدام، فراهم سازی مقدمات ثبت ملی و در نتیجه تسهیل جذب بودجه و جلب مشارکت برای نجات این آثار ارزشمند بود.

با وجود تهیه این پرونده‌ها، فرایند ثبت به دلایل نامشخص متوقف شد. اداره کل میراث فرهنگی در ادامه، خود اقدام به انتخاب پیمانکار برای تکمیل مستندنگاری و آماده‌سازی پرونده‌ها کرد، اما با گذشت چند سال، هیچ‌یک از این خانه‌ها هنوز در فهرست آثار ملی ثبت نشده‌اند.

این در حالیست که ثبت ملی، گرچه به تنهایی ضامن حفظ بناها نیست، اما نقش مهمی در ایجاد چارچوب قانونی برای حفاظت، جذب اعتبار و مشارکت نهادهای مسوول ایفا می‌کند. اکنون، خانه‌های تاریخی این محدوده در شرایطی رها شده‌اند که گفته می‌شود پروژه دانشگاه نیز به دلیل نبود بودجه متوقف مانده است.

نتیجه آنکه بخشی از هویت تاریخی اصفهان در سکوت و بی‌توجهی در معرض نابودی قرار گرفته است؛ خانه‌هایی که هر روز بیشتر فرو می‌ریزند، بی‌آنکه اراده‌ای جدی برای نجات آن‌ها شکل گرفته باشد.

دبیر سازمان مردم‌نهاد «همبود» روز چهارشنبه با اشاره به وضعیت نامشخص این خانه‌ها گفت: در مجموع ۱۲ خانه تاریخی در این محدوده شناسایی شده که برای ۶ باب از آن‌ها پرونده ثبت ملی تهیه و به وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ارسال شده است.

محدثه انصاری افزود: این خانه‌ها در تملک دانشگاه علوم و حدیث قرار دارند و تنها خانه‌ای که تاکنون مرمت شده، خانه امام جمعه است اما دیگر خانه‌ها در وضعیت نامناسبی قرار دارند و ورودی‌های آن‌ها عمدتاً مسدود شده، هرچند راه‌های محدودی برای ورود افراد بی‌خانمان همچنان باقی مانده است.

وی تاکید کرد: چشم‌انداز روشنی برای حفظ این بناها دیده نمی‌شود و حتی در صورت ثبت آن‌ها، بدون وجود متولی مشخص و اراده جدی برای حفاظت، احتمال نگهداری این آثار تاریخی بسیار اندک است.

مسوول مستندنگاری خانه‌های تاریخی جانب شمال غربی مسجد جامع عتیق نیز درباره تداوم روند فرسایش این بناها و خطر ساخت و سازهای ناسازگار در این محدوده هشدار داد.

لیلا پهلوان‌زاده با اشاره به تعویق ثبت اضطراری این بناها افزود: با وجود اهمیت بالای حفاظت از این خانه‌ها، روند ثبت آن‌ها به دلایل گوناگون به تعویق افتاده و در این فاصله، بخش زیادی از این بناهای تاریخی دچار تخریب شده‌اند و تنها تعداد معدودی از آن‌ها باقی مانده که همچنان قابلیت حفاظت و بهره‌برداری فرهنگی دارند.

وی خاطرنشان کرد: در سال‌های گذشته، گروهی از دانشجویان و فارغ‌التحصیلان معماری به صورت داوطلبانه اقدام به مستندسازی این خانه‌ها کردند که این فعالیت تا مراحل قابل توجهی پیش رفت اما به دلایل مختلف متوقف شد؛ با این حال تلاش این گروه قابل تقدیر است.

این پژوهشگر میراث فرهنگی ادامه داد: در نبود بودجه لازم، این مستندنگاری بدون دریافت هزینه و با استفاده از روش‌های تخصصی و تصویربرداری هوایی انجام شد که امکان برداشت نقشه‌های دقیق و در مواردی ورود به داخل خانه‌ها را نیز فراهم ساخت.

وی افزود: این پروژه در اواخر سال گذشته به پایان رسید و موضوع ثبت خانه‌های باقی‌مانده در جلسه‌ای با حضور نمایندگان میراث فرهنگی مطرح و با ثبت تعدادی از آن‌ها موافقت و مقرر شد پرونده‌ها برای ثبت نهایی به وزارت میراث فرهنگی در تهران ارسال شود.

به گفته پهلوان‌زاده، این پرونده‌ها در نخستین جلسه رسمی ثبت آثار ملی در سال ۱۴۰۴ که احتمالاً در پایان خرداد یا اوایل تیر برگزار خواهد شد، مورد بررسی قرار خواهند گرفت.

وی در باره خانه‌هایی که پرونده ثبت آنها تهیه نشده است نیز توضیح داد: این موضوع نه به دلیل نبود ارزش، بلکه بخاطر تخریب بیش از ۹۰ درصدی آن‌ها بوده، با این حال پیشنهاد شده است که امکان بازسازی در آینده با استناد به مستندات موجود فراهم تا بافت تاریخی به صورت کامل احیا شود.

این کارشناس میراث فرهنگی با اشاره به ضرورت همکاری نهادهای موثر برای پیشبرد این طرح اظهار داشت: باز شدن گره موجود مستلزم فاصله گرفتن از تقابل‌ها و ارائه طرحی واقعی و متناسب با نیازهای فرهنگی و در عین حفظ ارزش‌های تاریخی است؛ به ویژه همکاری مجموعه‌هایی همچون دانشگاه علوم و حدیث در این زمینه ضروری به نظر می‌رسد.

پهلوان زاده افزود: در کنار مسجد جامع عتیق نباید ساخت و سازهایی انجام شود که جایگاه جهانی این اثر را تهدید کند؛ همانطور که در گذشته ساخت برج جهان‌نما تهدیدی جدی برای میدان نقش‌جهان محسوب می‌شد، این منطقه نیز در حریم درجه یک مسجد جامع قرار دارد و تصمیم‌گیری در باره آن نیازمند حساسیت و دقتی ویژه است.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان نیز گفت: پرونده این خانه‌های تاریخی در اسفند سال گذشته تکمیل و برای بررسی به دفتر ثبت وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ارسال شد، این خانه‌ها در اولویت ثبت ملی قرار دارند و در نخستین جلسه ثبت آثار، بررسی خواهند شد.

سید روح الله سیدالعسگری با اشاره به اقدامات اخیر برای نجات بخشی این بناها افزود: در جلسه‌ای با حضور مسوولان شهرداری اصفهان، قول مساعد برای مشارکت در سامان‌دهی این خانه‌ها دریافت شد.

وی گفت: همچنین حدود ۲ ماه پیش جلسه‌ای با حضور نمایندگان مجلس، استاندار اصفهان و سایر مسوولان ذی‌ربط در بافت تاریخی اطراف مسجد جامع برگزار که طی آن مقرر شد اعتباری برای اجرای طرح نجات بخشی این خانه‌ها اختصاص یابد و احیای آن‌ها با مشارکت اجتماعی انجام شود.

سیدالعسگری با بیان اینکه در مجموع ۱۱ خانه تاریخی در این محدوده به‌عنوان «پلاک‌های واجد ارزش» شناسایی شده است، تصریح کرد: هرچند پرونده ثبت همه این خانه‌ها تهیه نشده اما در طرح تفصیلی و طرح جامع شهر اصفهان با علامت ستاره‌دار مشخص شده‌اند که نشانگر الزام به حفاظت و جلوگیری از تخریب آن‌هاست.

معاون میراث فرهنگی استان ادامه داد: این خانه‌ها اکنون در اختیار نهاد غیرانتفاعی دانشگاه علوم و حدیث قرار دارند که مالکیت حقوقی بخشی از این محدوده را در اختیار دارد.

به گفته سیدالعسگری، اداره کل میراث فرهنگی استان تاکنون چندین بار بصورت رسمی با این نهاد مکاتبه کرده و بر ضرورت مرمت و حفاظت از این بناها تاکید داشته است؛ اما متولیان دانشگاه اعلام کرده‌اند که از نظر مالی توان اجرای اقدامات لازم را ندارند.

وی یادآور شد: پرونده ثبت ملی این خانه‌ها پیش‌تر در شورای فنی اداره کل میراث فرهنگی استان تصویب و به وزارتخانه ارسال شده است و پیگیری‌ها برای تسریع در بررسی و ثبت آنها از طریق مکاتبه با دفتر ثبت وزارتخانه همچنان ادامه دارد.

سیدالعسگری همچنین از ورود اداره کل راه و شهرسازی استان به این موضوع خبر داد و گفت: مشاوری ویژه برای طراحی دانشگاه علوم و حدیث تعیین شده است تا این طرح با رعایت ضوابط میراثی و حفظ حریم تاریخی اجرا شود.

معاون میراث فرهنگی استان اصفهان ابراز امیدواری کرد که با ثبت رسمی این ۹ خانه تاریخی، مسیر قانونی برای حفاظت، مرمت و احیای آن‌ها هموارتر شود و روند نجات بخشی بافت ارزشمند پیرامون مسجد جامع عتیق شتاب گیرد.

آنطور که بررسی ها نشان می دهد، اداره کل راه و شهرسازی، شرکت مشاور «نواندیش پیشگام» را انتخاب کرده است تا طرحی برای بازآفرینی این محدوده بافت تاریخی را تهیه کند.

طبق طرح مشاور، در محدوده ۹ هزار مترمربعی تملک شده برای دانشگاه علوم و حدیث، پلاک های واجد ارزش تاریخی طبق توافق باید بدون دخل و تصرف مرمت و سایر بخش‌هایی که واجد ارزش نیستند، طبق طرح موجود می‌توانند در چارچوب ضوابط به مجموعه دانشگاهی تبدیل شوند.

همچنین در بخش‌هایی از بافت که پیش‌تر تخریب و به فضای خالی تبدیل شده، قرار است بر اساس الگوی ساخت سال ۱۳۳۵، عملیات باز زنده سازی و احیای بافت صورت گیرد و اتصال کالبدی و تاریخی این محدوده با محله ابواسحاقیه برقرار شود.

مشاور طرح بر لزوم اجرای کامل ضوابط مصوب حریم مسجد جامع تاکید کرده و هشدار داده است که هرگونه تخریب در پلاک‌های ستاره‌دار غیرقانونی است و پیگرد دارد.

خانه‌های تاریخی مورد اشاره در حریم مسجد جامع عتیق اصفهان قرار دارند و بر اساس تعهد ایران به یونسکو، این محدوده بدلیل قرارگیری در حریم یک اثر جهانی باید تحت حفاظت کامل قرار گیرد. طبق این تعهد، هرگونه ساخت‌وساز خارج از ضوابط میراث فرهنگی در این عرصه ممنوع است.

پیگیری ها برای گفت و گو با مسوولان دانشگاه علوم و حدیث تا لحظه انتشار گزارش بی نتیجه مانده است.

بافت تاریخی شمالی غربی مسجد جامع عتیق در محله ای به نام ابواسحاقیه قرار دارد که شماری از خانه‌های تاریخی آن در سال‌های اخیر تخریب شده‌اند و حدود ۸ تا ۱۲ خانه دیگر در حال ویرانی هستند.

مسجد جامع عتیق بنایی با قدمت یکهزار و ۳۰۰ سال است و در فهرست آثار جهانی قرار دارد.

نشر اول ایرنا