بیش از سی‌سال است هر گوشه از سینمای ما به‌شکلی برای خودش رشد
کرده و شاخه‌های آن گاه تبدیل به درخت‌های قطور و تناوری شده‌اند که وزنشان به تنه
اصلی این درخت فشار آورده است. هرچند وقت یک‌بار هم شاهد ظهور و افول شوراها،گروه‌ها
و کمیته‌هایی هستیم که قرار است قطور شدن این این شاخه‌های سینما را تضمین کنند.

مدتی پیش شورایی به نام شورای سینمای
معناگرا در سینمای ایران فعالیت کرد که پس از هفت‌سال فعالیت پرونده آن با چند
فیلم و تعدادی کتاب در کنار جلسات نقد و بررسی فیلم بسته شد.حالا محمد‌مهدی
حیدریان که دوباره بر صندلی ریاست سازمان سینمایی تکیه زده شورای سینمای معناگرا
را دوباره به جریان انداخته است و این‌بار مشخص نیست این شورا چه نسخه‌ای برای
سینمای ایران به همراه دارد.

برای بررسی این مسئله به سراغ دو
فیلمساز رفتیم که بدون ساخت فیلم سفارشی در آثارشان همیشه رگه‌های معناگرایی وجود
داشت و پای حرف‌های مدیر پیشین شورای سینمای معناگرا در فارابی هم نشستیم تا
ببینیم چه دفاعی از عملکرد خود در این حوزه دارد.

عبداله اسفندیاری؛ مدیر پیشین شورای سینمای
معناگرا در بنیاد سینمایی فارابی در گفت‌وگو با «صبا» درباره پیشینه و تاریخچه تاسیس
این حوزه در بنیاد سینمایی فارابی گفت: زمانی که ما بحث فیلم معناگرا را مطرح کردیم
اصطلاحی در سینمای هالیوود باب شده بود که به فیلم‌هایی که به مسائل ماوراء طبیعی می‌پرداختند
اطلاق می‌شد و به آن spiritual cinema می‌گفتند که
ترجمه فارسی آن سینمای روحانی می‌شود و و هنوز این جریان در سینمای آمریکا نیز ادامه
دارد در کنار این بحث فیلم‌هایی مانند «چه
رویاهایی که می‌آیند»(۱۹۹۸،وینسنت وارد) با این رویکرد محتوایی در سینمای هالیوود ساخته
شدند. ما برای این‌که مفهوم درستی که با فلسفه و عرفان ما ارتباط داشته باشد در فرهنگ
مان داشته باشیم پس از بحث‌های بسیار آن زمان که آقای مسجدجامعی سمت وزیر را داشته‌اند،
آقای حیدریان نیز معاونت سینمایی بودند و آقای رضاداد سمت مدیرعامل فارابی را داشتند
تصویب شد که از کلمه معنا‌گرا استفاده کنیم آن هم باتوجه به این‌که در فرهنگ ما دو
کلمه معنا و صورت مکمل هم هستند و عرفای ما بارها به این مسئله که هر پدیده یک صورت
و یک معنا دارد در نوشته‌ها و آثار ادبی خود اشاره کرده‌اند. نکته دیگری که به آن توجه
کردیم این بود که به جای کلمه معنوی از لفظ معناگرا استفاده کنیم زیرا کلمه معنوی به‌طور
ضمنی یعنی مسئله‌ای که به معنی یا معنای خود رسیده است ولی وقتی می‌گوییم معنای راه
یعنی در جست‌وجوی آن معناست.

وی افزود: این کلمه تصویب شد و حدود هفت سال از سال ۸۳ تا ۸۹ من مسئول حوزه
فیلم معناگرا بودم که در این میان پنج سال
نیز کانون فیلم معناگرا فعالیت کرد و حدود صد نشست برگزار کردیم.در این نشست‌ها مباحث
زیادی مطرح و فیلم‌های زیادی بررسی شد که البته بعضی از آن‌ها نیز فیلم‌هایی بودند
که به نام معناگرا اما بانیاتی دیگر ساخته می‌شدند و ما به این صورت خواستیم تمام جنبه‌های
این موضوع را در جلسات نقد و نمایش کانون فیلم معناگرا مطرح کنیم تاعرفان راستین از
عرفان‌های دروغین شناخته شود.

اسفندیاری در توضیح مفهوم معناگرا گفت:در
یکی از مقالاتی که در باب سینمای معناگرا نوشتم توضیح دادم که در حقیقت ارتباط صورت
و معنا و این‌که عالم ماورا جدایی از عالم طبیعت نیست موضوع مهمی است و معناگرایی یعنی
این که ضمن این‌که صورت را می‌بینند به معنا توجه می‌کنند.درواقع نفی صورت در این میان
مطرح نیست و قصد ما دیدن معنایی است که در پس این صورت نهان است. خیلی‌ها در آن زمان
تعریفی از این سینما از ما خواستند و ما این تعریف مختصر را انتخاب کردیم که سینمای
معناگرا موضوعی هستی‌شناسانه، متنی رمز جویانه، و گرایشی رو به عالم قدسی دارد و فیلمی
که این عوامل را در خود داشته باشد خواه ناخواه فیلمی معناگرا می‌شود در پنج سال فعالیت کانون فیلم معناگرا علاوه بر
فعالیت‌هایی نظیر نقد و نمایش فیلم نوشتن مقالات و ساخت فیلم‌هایی با این مضمون در
بنیاد سینمایی فارابی حدود ۲۰ کتاب
خارجی و داخلی در توضیح مفاهیم معناگرایانه منتشر شد که سعی کردیم مضامین تئوریک در
این زمینه را نیز به کمک این کتاب‌ها شرح دهیم می‌توان گفت که در طول هفت سالی که سینمای
معناگرا مطرح بود در اذهان جا افتاد و به‌شکل خوبی نهادینه شد.

او در مورد قطع فعالیت شورای سینمای
معناگرا گفت:با اقدام آقای شمقدری در این‌که بخش مسابقه سینمای معناگرا را از جشنواره
فجر خارج کرد حدود سال ۸۹ به نظر می‌رسید
که دوستان تمایلی به ادامه روند فعالیت این حوزه ندارند و من حتی از آن‌ها در این مورد
سوال کرده‌ام که اگر موافقید فعالیت کانون فیلم‌های معناگرا ادامه پیدا کند اما جواب
صریحی در این زمینه نگرفتند گرچه این دوستان حرمت مفاهیم و دوستان سینمای معناگرا را
نگه داشتند اما من دیدم که باتوجه به حذف این بخش از جشنواره ادامه فعالیت آن بی‌معناست
و به همین خاطر باتوجه به این‌که آن مفهوم در سینما جاری بود دیگر در این زمینه پیگیری
انجام ندادیم. در حال حاضر که آقای حیدریان دوباره قصد راه‌اندازی و حوزه سینمای معناگرا
را دارند از کم و کیف آن اطلاعی ندارم چون من در این زمینه مورد مشورت قرار نگرفتم
و اما دعا می‌کنم که دوستان در این زمینه موفق باشند.

عبداله اسفندیاری در پاسخ به این سوال
که چرا فیلم‌های معناگرا در زمان ساخت و اکران خود با استقبال کمی روبه‌رو شدند
گفت: من این مسئله را قبول ندارم که تمام فیلم‌های معناگرا با عدم استقبال روبه‌رو
شده‌اند. فیلم‌هایی مثل «خیلی دور خیلی نزدیک» آقای میرکریمی یکی از فیلم‌های مورد
توجه بود و فیلم «یک تکه نان» کمال تبریزی هم در حد معقول خود توانست فروش گیشه را
به خود اختصاص دهد از نمونه‌های دیگر موفق این ژانر می‌توان به «جعبه موسیقی»(فرزاد
موتمن) و«دموکراسی تو روز روشن»(علی عطشانی) اشاره کرد که خیلی پرفروش بود. لازم
است بر این نکته تاکید کنم که مفهوم معناگرایی در سینمای ما مفهوم جدیدی نیست و سابقه‌های
آن از دهه۶۰ در سینمای ما وجود داشته اما اینجا و تحت نام سینمای معناگرا جهت گیری
روشن‌تر و دقیق تری به آن داده شد ضمن این‌که اصلا قرار نیست سینمای معناگرا به‌شکلی
باشد که مثلا سالی ۱۰ یا
۱۵ فیلم در این ژانر
ساخته شود این کاری غلط و آفت معناگرایی در سینماست بلکه باید این فیلم‌ها با کمیت
پایین و کیفیت بالا ساخته شود.

او با انتقاد از عوامزدگی دینی در
سینما و مراسم مذهبی گفت:رفتن به سراغ سینمای معناگرا کار آسانی نیست و دلیل آن این
است که توجه به این مفاهیم اهمیت و حضور دل میخواهد و بالا رفتن کمیت آفتی است که درنهایت
به سطحی شدن و عوام زده شدن سینمای معناگرا می‌انجامد.بعضی فکر می‌کنند اگر در فیلم
خود امامزاده‌ای بگذارند تا امامزاده معجزه‌ای بکند فیلم تبدیل به فیلم معناگرا می‌شود
در حالی که این همان عوام زدگی است و نشان دادن بیش از حد معجزه تقدس موضوع را از بین
می‌برد چون واقعیت این است که معجزه بیهوده اتفاق نمی‌افتد و شرایط خاص و ویژه خود
را دارد که همه هم آن را نمی‌‌بینند و فقط به چشم خواص می‌آید بنابراین میل به عوام
زدگی در سینمای معناگرا آفت جدی است که این آفت را متأسفانه در مفاهیم دینی هم امروز
مشاهده می‌کنیم متاسفانه امروزه بعضی از مداحان مفاهیم دینی را به اندازه‌ای سطحی و
دور از شأن ائمه اطهار مطرح می‌کنند که مقام بلند آن‌ها را که مقامی معرفتی است و ما
باید به آن معرفت نائل شویم تا بتوانیم به شناخت خدا نائل شویم در حد درمانگاهی که
دردها را شفا می‌دهد پایین می‌آورند و این پایین آوردن جایگاه ائمه است. قطعا این
بزرگواران برای آگاهی دادن به انسان‌ها دست به معجزاتی در این دنیا می‌زند اما آنچه
هدف اصلی ائمه است هدایت معنوی انسان‌ها به سوی رستگاری است که این عنصر همیشه فراموش
می‌شود و می‌بینیم بعضی در مورد امام‌حسین(ع) می‌گویند شما هر گناه یا هر کاری کرده
باشید تنها یک قطره اشک برای عزاداری امام‌حسین(ع) آن گناهان را میشوید از بین می‌برد
در حالی که این مفهوم کاملا غلط است و در دین اسلام وجود ندارد نمونه عالی آن مسئله
حق الناس است که در روایات آمده حتی خدا هم نمی‌تواند حق‌الناس را ببخشد و فقط شخص
می‌تواند این کار را بکند اینجا است که به اول بحث بر میگردم و می‌گویم آفت سینمای
معناگرا سطحی شدن آن است در حالی که باید کیفیت آن بالا شود نه این‌که کمیت آن را بالا
ببریم.

اسفندیاری افزود: اگر در شرایط رقابتی قرار
بگیریم و آماری بدهیم که کمیت خود را در زمینه تولید نشان دهیم این مسئله همان آفت
سینمای معناگرا است سلامت این سینما در این است که با کمیت پایین و کیفیت بالا به کار
خود ادامه دهد و تاکید می‌کنم که مفهوم از کیفیت بالا داستانی است که مفهوم خود را
به‌خوبی برساند نه این که یک سینمایی باهزینه زیاد بسازیم.

اسفندیاری در پاسخ به این سوال که چه
نکات و مباحث جدیدی می‌تواند در دور جدید فعالیت شورای سینمای معناگرا مورد بررسی
قرار گیرد که در دورانهای قبل مغفول مانده بود،گفت:ممکن است نکات زیادی مغفول مانده
باشد که ازجمله آن توجه به ظرائف قضیه است به نظر من باید این مسئله آزمون و خطای مستمر
در طول سالیان باشد و نمی‌‌توان انتظار داشت ظرف چند سال مسئله به نتیجه برسد و شاید یک موضوع به ۵۰ سال زمان نیاز
داشته باشد تا بتوانیم در آن به پختگی و بلوغ برسیم.به نظر من ادامه روند فعالیت این
موضوع لازم بود و همان زمان که آقای شمقدری این بخش را از جشنواره حذف کرد نامه‌ای
به ایشان نوشتم که در اسناد موجود است و ضمن آن‌که شرح گزارش فعالیتهای کانون معناگرا
را دادم نوشتم که این کار باید ادامه داشته باشد اما نیاز به پشتیبانی برای این کار
داریم و عنوان کردیم که اگر پشتیبانی برای این کار نباشد ما نیز اصراری به انجام این
کار نداریم آقای شمقداری جوابی به ما ندادند اما بی‌احترامی هم به ما نکردند اما اگر
ایشان یا معاونت‌های بعدی همچنان از این جریان پشتیبانی می‌کردند شاید امروز نشست‌های
بسیار و جریان بسیار قوی در سینما صورت می‌گرفت چون ما جریان‌سازی خوبی در این
زمینه داشتیم اما در همان هفت سال
فعالیت در سینمای معناگرا مجموعه فعالیت خود را موفق ارزیابی می‌کنم چون این مبحث کاملا
در جامعه جا افتاد و حتی با دانشجویانی مواجه شدیم که پایان نامه خود را در مورد سینمای
معناگرا نوشتند و این نشان دهنده این است که فضای دانشگاهی و علمی کشور هم با این موضوع
عجین شده بود اما متاسفانه در ایران اینگونه است که هر کاری قرار است موفق شود با بی‌توجهی
نیمه کاره رها می‌شود و حالا که دوباره راه افتاده امیدواریم که به این گنجینه هفت
ساله توجه و از آن استفاده شود چون مباحثی که به‌شکل موافق و مخالف در آن بررسی شد
بسیار جذاب بود نکته جالب اینجاست که این سینما از طرف افراد متدین بی‌دین هنری ساز
و حتی مذهبی‌‌سازی مورد تعرض قرار گرفت و به آن اعتراض شد و به آن حمله کردند و ما
در برابر همه آن‌ها از این سینما دفاع کردیم که بعضی از این دفاعیه‌ها نیز بسیار معروف
شد و جریان توجه به سینمای معناگرا در فضای مطبوعاتی و هنری کشور وجود داشت در حال
حاضر هم ازشنیدن خبر تشکیل شورای معناگرا در فارابی خوشحال شدم و امیدوارم در
فعالیت خود موفق باشند.

علی ظهوری‌راد