از چهارشنبه؛ هشتم شهریورماه
هجدهمین جشنواره نمایش‌های آیینی‌سنتی کار خود را با برگزاری بخش سمینارهای
جشنواره آغاز کرده است و از روز گذشته؛ دهم شهریورماه بخش نمایش‌های این جشنواره
آغاز شده است. به بهانه آغاز هجدهمین جشنواره نمایش‌های آیینی‌سنتی با داوود فتحعلی‌بیگی؛
دبیر جشنواره و رئیس کانون نمایش‌های سنتی ایرانی گفت‌وگو کرده‌ایم.

در این دوره از جشنواره شاهد
حضور اساتید، جوان‌‌ها و بخش جوانه‌های نمایش ایرانی هستیم. شاید بتوان بخش جوانه‌های
نمایش ایرانی را یکی از مهم‌ترین بخش‌های این جشنواره دانست چون به‌صورت آکادمیک چندان
به تئاتر آیینی‌سنتی پرداخته نمی‌شود و آموزش کودکان در این زمینه بسیار اهمیت
دارد. کمی درباره این بخش بگویید.

بخش مربوط به جوانه‌های نمایش
ایرانی یا همان بخش کودک و نوجوان بخشی نیست که در این دوره به‌وجود آمده باشد.
این بخش وجود داشت و به‌صورت پاتوق کودک برگزار می‌شد و کودکان نقالی می‌کردند.
همچنین برخی از دوستان کودکان را جمع می‌کردند و زیر نظر تعزیه‌خوان‌های کاربلد،
با آن‌ها تعزیه کار می‌کردند و در جشنواره حضور میافتند. دیدیم حال که دانشگاه،
مدرسه و یا حتی هنرستانی وجود ندارد که با کودکان شیوه‌های نمایش ایرانی را کار
کند، بستری فراهم کنیم که نوجوانان و کودکان تشویق شوند و در این حوزه به فعالیت
بپردازند چون بارقه‌ها و نشانه‌های علاقه و استعداد را در این قشر از جامعه دیده
بودیم. دیده بودیم که این کودکان نقالی می‌کنند و این اتفاق به ما ثابت کرد که
بستر این حرکت در جامعه ما فراهم است. خوشبختانه دو یا سه دوره است که آموزش‌ و پروش
در قالب مسابقات هنری بخش نقالی را هم اضافه کرده است. از این شرایط می‌توان نتیجه
گرفت که هم بستر حضور کودکان و نوجوانان فراهم است، هم این بخش علاقه‌مندان بسیار
زیادی دارد و هم نشان می‌دهد جشنواره تئاتر آیینی‌سنتی بر گسترش توجه به گونه‌های
مختلف نمایش‌های ایرانی تاثیر گذاشته است.

آیا این اتفاق می‌تواند به
آکادمیک شدن نمایش‌های آیینی‌سنتی کمک کند؟

امیدوارم دانشگاه‌ها و به‌خصوص دانشگاه‌های
تئاتر که در این راستا فعالیت چشم‌گیری نداشته‌اند و از جامعه عقب مانده‌اند،
بالاخره اقدامی کنند و رشته نمایش‌های آیینی‌سنتی دایر شود. بخش جوانه‌ها ما را
بسیار امیدوار می‌کند که در نبود هنرستان و دانشگاه حداقل به شیوه سنتی می‌توان به
کودکان این هنر را آموزش داد. وقتی این نکات را می‌آموزند، طبیعتا این نوع از
تئاتر را فراموش نمی‌کنند و سعی می‌کنند آن را توسعه دهند. آموزش به کودکان باعث
می‌شود که آیین‌های ما فراموش نشوند. اگر کودک ما از دوران طفولیت با عروسک مبارک
آشنا شود، دیگر به چشم یک عروسک بیگانه به آن نگاه نمی‌کند. اگر خانواده‌ها بدانند
که نقالی چه تاثیر بسزایی در شکل‌گیری شخصیت کودکان دارد، تلاش می‌کنند به کودک
خود نقالی آموزش دهند.

شاید بتوان نقالی و پرده‌خوانی
را یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌های تئاتر تعاملی دانست. آیا نمی‌توان این نقالی و…
را به‌لحاظ شیوه اجرایی تئاتر مدرن محسوب کرد؟

در سراسر دنیا نقل و روایت‌گری و
قصه‌گویی وجود داشته است و این جنس اجرا، یکی از کهن‌ترین شیوه‌های نمایش است. در
یونان باستان هم این نوع تئاتر بوده است اما در دوره‌ای به‌دلیل بی‌توجهی به محاق
فراموشی رفته است اما دوباره توجه ویژه‌ای به این گونه نمایشی در سراسر دنیا شده
است. در برخی کشورها همه‌ساله جشنواره‌های قصه‌گویی، نقالی و… برگزار می‌شود.
این مسئله نشان می‌دهد دنیا به پدیده‌های نمایشی کهن توجه نشان می‌دهد و از آن
بهره‌برداری می‌کند. خوشبختانه ما هم توانسته‌ایم این شرایط را فراهم کنیم و
خوشبختانه خانواده‌ها هم از این مسئله استقبال کرده‌اند. می‌توان آثار درخشانی را
در این جشنواره یافت. در هجدهمین جشنواره نمایش‌های آیینی‌سنتی از کودک پنج‌ساله
تا پیرمرد ۸۵ ساله حضور دارند. جشنواره‌ای نداریم که این طیف از رنج سنی در آن
حضور پیدا کنند. همچنین آثار حاضر در این جشنواره با شیوه‌های بسیار گوناگونی اجرا
می‌شوند که در آیین‌ها و سنت‌های ما وجود دارد و همه آن ماحصل تلاش، درک، دریافت و
هنر پیشینیان ما است و امروز به ما رسیده است.

با این حجم از آثار آیا این
جشنواره قابلیت ندارد که در مدت‌زمانی بیشتر از یک هفته یا ۱۰ روز برگزار شود؟

این جشنواره قابلیت دارد که در سطح
ملی برگزار شود و امیدواریم روزی برسد که این امر محقق شود و در یک هفته یا ۱۰ روز
در سراسر ایران جشنواره تئاتر آیینی‌سنتی برگزار شود. بی‌گمان در آینده‌ای نه‌چندان
دور این اتفاق خواهد افتاد چون تمام افرادی که به فرهنگ و هنر ملی و مذهبی این
مملکت علاقه دارند، به میدان آمده‌اند و هر کس در حد توان خود تلاش می‌کند. طبیعتا
مدیران فرهنگی جامعه در سطح کلان وظیفه دارند این بستر را فراهم کنند. ما در حد
امکاناتی که داشته‌ایم برنامه‌ریزی کرده‌ایم. از سویی دیگر تقویم شمسی و قمری
تداخل‌هایی دارد و در شرایطی که به ماه محرم نزدیک می‌شویم، باید دو جشنواره آیینی‌سنتی
و تئاتر خیابانی مریوان را برگزار کنیم. درنتیجه ناچار شدیم مدت‌زمان برگزاری
جشنواره را یک روز کاهش دهیم. البته برای این‌که در زمینه تعداد آثار حاضر در
جشنواره کاستی به‌وجود نیاید، تعداد سالن‌هایمان را افزایش داده‌ایم.

در جشنواره شاهد مجالس شبیه‌خوانی
غریب هستیم که کمتر شنیده شده‌اند یا برخی اصلا فراموش شده‌اند. این مجالس چگونه
انتخاب شده‌اند؟

این اتفاق تنها به این دوره محدود
نمی‌شود. از همان سال‌های اولیه که این جشنواره شکل گرفت و ما مجالس شبیه‌خوانی را
هم جزو برنامه‌های اصلی جشنواره پیش‌بینی کردیم، با پیشنهاد بسیار خوب استاد هاشم
فیاض تعزیه‌های غریب را هم رصد کردیم و آن‌ها را به جشنواره آوردیم. هیچ‌گاه هیچ
بانی تعزیه که نذر می‌کند تا تعزیه برگزار کند، تعزیه «سلیمان بلقیس» نذر نمی‌کند
بلکه به یکی از شهدای کربلا و یا ائمه معصومین متوسل می‌شود. در نتیجه مجالسی که
به شهدای کربلا و یا ائمه معصومین نمی‌پرداختند، در دست فراموشی بودند. بستر و
زمینه عرضه این نوع آثار طبیعتا در جشنواره نمایش‌های آیینی‌سنتی است. به همین علت
تاکید داریم در هر دوره‌ای تعزیه‌های غریب را در جشنواره داشته باشیم. از یک‌سو
این آثار گران‌قدر نمایشی معرفی می‌شوند که این اتفاق هم به درد پژوهشگران می‌خورد
و هم مجالس از صندوق‌خانه‌ها خارج می‌شوند. درباره این مجالس صحبت می‌شود و برخی
از آن‌ها چاپ می‌شوند. از سویی دیگر ما با گستردگی مضامین شبیه‌خوانی آشنا می‌شویم.
حتی در فهرست تعزیه‌های واتیکان هم نامی از بسیاری از این آثار نیست. این جشنواره
زمینه‌ای را فراهم کرده است که وقتی گروه‌ها تعزیه نادری را پیدا می‌کنند، آن را
اعلام می‌کنند. همچنین باید به یاد داشته باشیم تمام تجربه‌های اجرای تعزیه در یک
مجلس نیست. گاه ترفندها و شگردهایی در یک نسخه تعزیه خاص هست و در بسیاری دیگر از
نسخه‌ها نیست. فراهم کردن شرایط اجرای تعزیه‌های غریب که برای بسیاری از مردم
ناشناخته است، این فرصت را فراهم می‌کند تا ما با بخشی از تجربه‌های گم‌شده تعزیه
آشنا شویم. از بدو شکل‌گیری جشنواره نمایش‌های آیینی‌سنتی؛ یکی از سیاست‌های
جشنواره، پژوهش بوده است به همین علت سراغ افرادی می‌رویم که این تعزیه‌ها را می‌شناسند
و از آن‌ها می‌خواهیم این آثار را در جشنواره اجرا کنند تا نمونه‌ای از آن‌ها باقی
بماند.

آیا از این آثار تصویربرداری
می‌شود و در اختیار مردم قرار می‌گیرند؟

خوشبختانه در پنج یا شش دوره اخیر
از اغلب این آثار تصویربرداری شده است. البته در گذشته هم تصویربرداری می‌شد اما
به‌دلیل آسیب دیدن آرشیو فیلم‌های واحد تلویزیونی متاسفانه بسیاری از این فیلم‌ها
از دست رفتند. از دوره‌ای که یک گروه فیلم‌برداری اختصاصا برای ثبت و ضبط آثار حاضر
در جشنواره می‌آید و تعدادی از آن‌ها را تکثیر می‌کند و در اختیار اداره‌کل هنرهای
نمایشی قرار می‌دهد، خطر فراموشی و از دست رفتن این آثار بسیار کاهش پیدا کرده
است.

جشنواره نقالان علوی از برکات
جشنواره آیینی‌سنتی است

در دورانی در برخی از شهرستان‌ها
خبری از اجرای نمایش‌های ایرانی به‌عنوان‌ مثال سیاه‌بازی نداشتیم اما در سال‌های
اخیر می‌بینیم در یزد، کرمان، همدان، ساری و… این نوع نمایش‌ها روی صحنه می‌روند.
البته اگر به گذشته‌های دور؛ پنجاه یا شصت سال قبل بازگردیم، می‌بینیم که تئاتر
ایرانی در این شهرها اجرا می‌شد اما چون به‌علت ناآگاهی به این نوع تئاتر بها
ندادند، به‌مرور به فراموشی سپرده شد. یکی از تاثیرهای جشنواره آیینی‌سنتی این بود
که توجه مردم و مسئولان و هنرمندان تئاتر را به نمایش‌های ایرانی جلب کرد. وقتی
توجه‌ها جلب شد، جوان‌ها به بهانه شرکت در جشنواره، حرکت خود را آغاز کردند. هر
فردی در منطقه خودش آیین‌های قدیمی را پیدا کرد و آن‌ها را مطرح کرد. به‌مرور این
حرکت همچون یک موج همه‌گیر شد. الان تاثیر این اتفاق را می‌بینیم؛ به‌عنوان ‌مثال
از سال گذشته در کرمانشاه جشنواره نمایش‌های آیینی اقوام آغاز شده است. دو سال پیش
در ساری جشنواره دوسالانه نمایش‌های سیاه‌بازی کلید خورده است و قرار است در سالی
که جشنواره تئاتر آیینی‌سنتی برگزار نمی‌شود، این جشنواره برگزار شود. البته چند
سال پیش یک دوره نمایش سیاه‌بازی برگزار شده بود اما ادامه پیدا نکرده بود. اگر به‌جایی
برسیم که هر یک از استان‌ها، متولی یکی از بخش‌های جشنواره تئاتر آیینی‌سنتی شود،
اتفاق بسیار خوبی می‌افتد. در آن صورت یک سال ما این جشنواره را به‌صورت سراسری
برگزار می‌کنیم و یک سال به‌صورت استانی. منتخب جشنواره‌های استانی به جشنواره
سراسری معرفی شوند. این حرکت و تمرکززدایی به‌مرور دارد پیش می‌رود به‌عنوان‌ مثال
امسال حوزه هنری دومین دوره نقالان علوی را برگزار می‌کند که اتفاقی بسیار خوب،
ارزشمند و از برکات جشنواره تئاتر آیینی‌سنتی است. برگزاری این جشنواره بسیاری از
هنرمندان را به‌صرافت انداخته است که به این وجه از نقالی هم توجه کنند. اگر
هرکدام از شاخه‌های نمایش آیینی‌سنتی زیر نظر یک استان یا نهاد برگزار شوند، اتفاق
بسیار خوبی می‌افتد.

مینا صفار