با انگیزه­ رویکرد دوباره سینمای ایران به تولید و اکران فیلم‌­های کمدی، در دو بخش پیشین نوشتار «سینمای کمدی روی لبه تیغ» (بخش اول) و (بخش دوم)، به نوعی از دسته­‌بندی ویژه­ آثار طنز سینمای ایران رسیدیم؛ مجموعه‌­ای که از نمونه‌­های گوناگون آن با عنوان معادل سینمایی و حالت تصویری «طنز، هجو و هزل» در ادبیات ایران یاد شد؛ با این یادآوری که این آثار در ساختار کلی نوعی کمدی کلام‌­اند که در ترکیب با برخی از مؤلفه­‌های سینمای کمدی، طنزی شبیه به نمایش‌های سنتی را به قصد خنداندن تماشاگر عرضه می­‌کنند.

در لابه‌لای صدها اثر تولیدشده در سینمای پیش از انقلاب که بیشتر آن­ها یک دنباله جدانشدنی طنز را به عنوان یکی از بخش­‌های اصلی پیوست داشتند؛  تنها چند اثر انگشت‌­شمار کمدی و موزیکال را می‌­توان سراغ گرفت که در آستانه­ شکل‌­گرفتن موج نو در سینمای ایران، بین سال­‌های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۰ ساخته شدند. یک فیلم کمدی و سه فیلم موزیکالی که در این سال‌­ها با ساختار مشابه تولید و عرضه شدند؛ نمونه­‌های نادری بودند که به چند دلیل ساده در مواجهه با استقبال مخاطب سرنوشت متفاوتی پیدا کردند. یکی از دلایل عمده­ این رویداد را می‌­توان در پیوند این فیلم­‌ها با سینمای بدنه و ارتباط آن با میزان استقبال مخاطب جستجو کرد.

«حسن کچل» (۱۳۴۸) اولین اثر موزیکال ایرانی، نمونه­ درخشانی از این گونه­ سینمایی است که بر اساس یکی از داستان­‌­های فولکلور ایرانی با فیلمنامه، شعر و کارگردانی «علی حاتمی» ساخته شد؛ فیلمی که با حضور پرویز صیاد، کتایون امیر ابراهیمی و حسن خیاط­‌باشی در حد قابل قبولی نظر منتقدان و تماشاگران را به خود جلب کرد و زمینه‌­ساز خلق دست‌کم دو اثر مشابه شد.

«ماه پیشونی» (دکتر اسماعیل کوشان- ۱۳۵۰) نمونه­ دیگری از یک فیلم موزیکال بود که با حضور بازیگرانی چون «نازی» (فیلیز آکین) و «امیر فخرالدین» در معیار سینمای بدنه چندان هم ناموفق نبود؛ اما از دیدگاه منتقدان امتیاز قابل‌­توجهی را به خود اختصاص نداد.

سومین اثر موزیکال، البته فیلم دیگری از «علی حاتمی» بود که بر اثر یک سوءتفاهم و بدون توجه به توقع تماشاگر، در مقایسه با اثر پیشین او با شکست کامل مواجه شد. «بابا شمل»(۱۳۵۰) با این تصور که حضور مشهورترین بازیگران آن روزگار در اثری شبیه «حسن کچل» رکورد تماشاگر در سینمای ایران را جابجا خواهد کرد؛ جلوی دوربین رفت. این اثر، فیلمی با مشخصات شبیه به حسن کچل، با حضور  بازیگرانی بود که در سینمای بدنه حضور یکی از آن­ها برای کشاندن خیل تماشاگر به سینما کافی به نظر می‌­رسید؛ اما  جمع چهار بازیگر نام­دار در کنار هم نیز نتوانست توقع تهیه­‌کننده از میزان موفقیت این فیلم را برآورده کند؛ از آنجا که شخصیت فردین، فروزان، ناصرملک­‌مطیعی و بهمن مفید در باباشمل مطابق سلیقه وتوقع تماشاگرِ خوگرفته به کمدی-درام‌­های فیلمفارسی نبود؛ نتیجه­ کار به گونه‌­ای رقم خورد که این گونه­ سینمایی را به طور کامل از چرخه­ سینمای قبل از انقلاب حذف کرد.

بازیگران فوق‌­ستاره در آن روزگار یکی از پایه‌­های شکل­‌دهنده توقع تماشاگر بودند و حضور آن­ها در یک فیلم، همراه با آنونس نمایش داده­‌شده در پیش‌­پرده فیلم‌­های دیگر، پلاکارد نصب‌­شده بر سر در سینما و عکس‌­های جذاب ویترین‌­های شیشه­‌ای، نوعی برداشت تعیین­‌کننده و توقع منطقی نسبت به تماشای اثر را  در ضمیر مخاطب شکل می­‌داد که در سرنوشت یک فیلم و میزان استقبال از آن بسیار تأثیرگذار بود.

با این همه، با استفاده از همین عناصر تبلیغی و به کمک «تبلیغ دهان به دهان تماشاگران» نمونه‌­های اندکی از آثار متفاوت نیز به نمایش درآمد که بدون فوق‌­ستاره­‌ها هم با موفقیت نسبی مواجه شد. یکی از این آثار، فیلم «دزد و پاسبان» (محمود کوشان – ۱۳۴۹) بود که با احتساب معیارهای سینمای آن سال­‌ها می­‌توان از آن به عنوان یکی از جدی‌­ترین آثار کمدی دوران فیلمفارسی یاد کرد. نقش‌­آفرینان شخصیت­‌های اصلی این فیلم تقی ظهوری و حبیب‌­الله بلور در نقش دزد و پاسبان به هیچ روی قابل مقایسه با بازیگران باباشمل نبودند؛ اما به دلیل نزدیکی ساختار اثر به فیلم‌­های مرسوم و حضور بازیگرانی متناسب با توقع تماشاگر این فیلم توانست جایگاه قابل اشاره­‌ای را به خود اختصاص دهد. در مقابل، نسخه­ دیگر همین فیلمنامه، با نام «شادی­‌های زندگی ما» (محمود کوشان- ۱۳۵۵) با بازی رضا بیک ایمانوردی و ناصر ملک مطیعی نه تنها کیفیتی برابر با دزد و پاسبان نداشت؛ بلکه نتوانست موفقیت تجاری مورد انتظار تهیه‌­کننده را نیز برآورده کند.

در یک نگاه کلی، توقع تماشاگر عنصری مربوط به گذشته نیست، بلکه امروز هم معیاری تعیین‌­کننده برای استقبال از یک اثر به حساب می­‌آید؛ با این تفاوت که عناصر تبلیغی محدود گذشته؛ اینک به مجموعه­ گسترده­‌ای از فضای رسانه­‌ای بدل شده که حتی بخشی از آن در اختیار  صاحب اثر و پخش­‌کننده­ فیلم و سریال هم نیست.

محیط تبلیغاتی متکی به فناوری­‌های نوین چنان گسترده است که بر فضای سنتی تبلیغات، طیف گسترده­‌ای از رسانه­‌های همگانی و شخصی از امکانات اینترنتی روی گوشی­‌ها تا شبکه‌های متعدد ماهواره‌ای را دربر می‌­گیرد؛ فضایی که از یک‌­سو دانش عمومی مخاطب نسبت به سینما را افزایش داده و از سوی دیگر همه­ کاربران را نیز در عرصه­ تبلیغات و شکل‌دهی به سلیقه­ مخاطب سهیم کرده ­است. با این همه، آنچه از گذشته روایت می­‌شود؛ اگر چه ممکن است در ظاهر متفاوت با زمان حال به نظر برسد؛ اما به سبب ارتباط غیرقابل انکار با میزان استقبال مخاطب، در چشم­‌انداز امروز و فردای سینما، تلویزیون و سینمای خانگی ایران قابل مانند گذشته قابل بهره‌­برداری و شایسته توجه به نظر می‌­رسد.

بر این پایه، در قسمت­‌های بعدی این نوشتار همچنان بخش­‌های دیگری از مجموعه­ آثار طنز در سینمای ایران را پی می‌­گیریم تا در ادامه به سینمای پس از انقلاب و فیلم‌­های کمدی در حال تولید و نمایش برسیم.

[ادامه دارد]