پیش از این در سه بخش از نوشتار «سینمای کمدی روی لبه تیغ» [بخش اول، بخش دوم و بخش سوم] به کلیاتی از طنز  در سینمای ایران اشاره شد؛ همراه با ارائه­ نوعی دسته­‌بندی که شاید بتوان آن را نام‌­گذاری گونه‌­های مشخصی از کمدی ایرانی به حساب آورد.

صرف‌­نظر از نقاط مشترک هر گروه، یکی از نشانه­‌های بارزی که در آثار طنز ایرانی جلب توجه می‌­کند؛ استفاده از «کمدی کلام» است. در این آثار گوهر اصلی خنده، متکی به ویژگی­‌های زبان فارسی و ایهامی است که نه­‌تنها در اصل واژه­، بلکه حتی در لحن گوینده و مفهوم متفاوت برخی از واژه­‌های هم‌سان جاری است؛ به­‌گونه‌­ای که با جابه‌جایی «تکیه‌­گاه صدا» (اَکسانت) در بیان هر واژه نیز می‌­توان مفهوم متفاوتی از همان کلمه را پدید آورد که یک عبارت عبوس را شیرین و خنده‌­آور کند.

در توضیح این نگرش، فراتر از فیلم­‌های ایرانی می­‌توان به تعدادی از آثار خارجی دوبله­‌شده اشاره کرد که با با خلاقیت و توانایی صداپیشگان توانمند ایرانی، در برخی موارد ساختاری به­‌کلی متفاوت با نسخه­ اصلی اثر پیدا کرده­‌اند. گونه دیالوگی که در میان صداپیشگان به «پشت کله‌­ای» موسوم است؛ در واقع نوع دیگری از طنز برگرفته از ویژگی‌­های زبان فارسی در بعضی از فیلم­‌های غیرایرانی ­است که مدیران دوبلاژ و صاحبان صداهای ماندگار، ظرفیت خلق طنز یا تقویت عناصر خنده‌­دار را در ساختار آن­ها تشخیص می­‌دادند.

به طور مشخص و به­‌عنوان نمونه، طنز جاری در تعداد قابل‌­توجهی از فیلم‌­های وسترن هالیوودی با بازی هنرپیشه­ نام‌آشنا «جان وین» بیش از آن ­که به ساختار فیلم و نگاه سازنده‌­اش مربوط باشد؛ محصول دیالوگ‌­هایی بود که در فیلم اصلی وجود نداشت و «ایرج دوستدار» مدیر دوبلاژ و دوبلور ثابت این شخصیت در پلان‌­هایی به زبان می‌­آورد که بازیگر پشت به دوربین در حال دورشدن بود یا لانگ‌­شات‌هایی که چهره بازیگر در آن­ها قابل تشخیص نبود و تصویر و صدا نیاز به «لیپ‌­سینک» نداشت.

در گونه­‌های دیگری از آثار دوبله شده، می‌­توان به گروهی از فیلم‌­های کمدی ایتالیایی اشاره کرد؛ از جمله سری فیلم‌­های «ترینیتی» که بخش عمده­ای از جذابیت و شیرینی آن­ها مدیون توانایی هنرمندان برجسته­ صنعت دوبله­ ایران در استفاده از ویژگی‌­های زبان فارسی بود. تأثیرگذاری این ویژگی به اندازه‌­ای است که در چند مورد بازیگران این فیلم‌­ها از میزان شهرت خود نزد تماشاگران ایرانی به‌­راستی شگفت‌­زده می‌­شدند. یکی از این بازیگران کمدین نه چندان مطرح ایتالیایی «لاندوبوزانکا» است که در آن سال­‌ها در کشور ما به مراتب معروف­‌تر و پرطرفدارتر از ایتالیا و کشورهای دیگر جهان بود.

همان­گونه که پیش‌­تر اشاره شد؛ تأثیرگذاری طنز در بخش خنده­‌دار بیشتر فیلمفارسی‌­ها نیز حاصل همین کمدی کلام در ترکیب با عناصر برآمده از نمایش‌­های سنتی بود؛ طنزی که با صدای همیشگی دوبلورهای ثابت، روی چهره­ کمدین‌­های سنتی به جلوه­ تکراری یک شخصیت طناز  در این قبیل کمدی-درام­‌ها تبدیل شده ­بود.

این ویژگی نه تنها در این گونه­ پرتکرار، بلکه در گونه‌­های دیگری از آثار طنز پیش از انقلاب نیز به وضوح مشاهده می‌­شد؛ فیلم‌­هایی با ساختار کم و بیش مشابه که به دلیل دلمشغولی­‌های متفاوت نویسنده و کارگردان و نوع شخصیت ثابت بازیگران اصلی، دست­‌کم به دو گروه و با کمی اغماض حتی به سه گروه مشخص تقسیم می­‌شوند.

مشخصه­ نوع اول، حضور سه بازیگر اصلی ثابت (منصور سپهرنیا، گرشارئوفی و محمد متوسلانی) در مجموعه‌­ای از فیلم‌­هاست که به گروه کمدی معروفی در سینمای دهه­ چهل ایران هویت بخشیدند. در آغاز، در آثار این گروه جلوه­ طنز نسبت به موضوع اصلی فیلم کمتر بود؛ ولی در طول زمان با قوام یافتن ساختار اثر، پختگی بازیگران و کامل شدن شخصیت­‌های طناز، این مجموعه به گونه­ مشخصی از آثار کمدی سینمای پیش از انقلاب تبدیل شد.

این گروه نخستین بار در فیلم «طوفان در شهر ما» (ساموئل خاچیکیان -۱۳۳۷) در کنار هم قرار گرفتند. «منصور سپهرنیا» به عنوان کمدین اصلی این گروه، پیش‌­­تر در سال ۱۳۳۳ با فیلم «دختری از شیراز» (ساموئل خاچیکیان) وارد سینما شده بود و تجربه­ حضور در چند فیلم سینمایی را داشت؛ اما دو عضو دیگر گروه برای اولین بار در کنار هم قرار می‌­گرفتند. در این میان «محمد متوسلانی» در شکل­‌گیری این شخصیت­‌ها نقش پررنگ­‌تری داشت. او در چهارمین فیلم (بچه‌­های محل – ۱۳۳۹)  و ۹ فیلم دیگر تا سال ۱۳۵۰ نویسنده فیلمنامه بود و تا سال ۱۳۵۱ بیش از هفت فیلم با حضور این گروه سه ­نفره را نیز کارگردانی کرد. ۲۵ فیلم دیگر این گروه ساخته­ تعدادی از فیلمسازان پرکار آن دوره بود؛ از جمله فیلم ریکاردو (۱۳۴۷) به نویسندگی «احمد نجیب­‌زاده» و کارگردانی «امین امینی» که  منصور سپهرنیا در آن علاوه بر نقش کمدی در قالب شخصیت ریکاردو  بازی متفاوتی را به تماشا گذاشته بود. اثر متفاوت دیگر، محصول مشترک ایران و ترکیه به نویسندگی و کارگردانی «تورکر اینان‌­اوغلو» بود که به دو زبان فارسی و ترکی تولید و پخش شد.

این گروه تا سال ۱۳۵۶ در کنار هم حضور داشتند و از سال ۱۳۵۷ به دلیل تغییر وضعیت سینما، گروه فروپاشید و این گونه­ کمدی از چرخه­ سینمای ایران حذف شد. سپهرنیا بازیگری را کنار گذاشت و به امریکا مهاجرت کرد. گرشا رئوفی از سال ۱۳۶۰ تا ۱۳۸۱ تنها در ۵ فیلم ظاهر شد و محمد متوسلانی پس از ۷ سال سکوت، با کارگردانی فیلم «کفش­‌های میرزانوروز» (۱۳۶۴) به سینما بازگشت.

[ادامه دارد…]