در ادامه مباحث مطرح شده در سه بخش از نوشتار «سینمای کمدی روی لبه تیغ» [بخش اول، بخش دوم و بخش سوم]، بخش چهارم را با بررسی گونه­‌ای از آثار طنز سینمای ایران به پایان بردیم که به کارنامه­ گروه کمدی سه­‌نفره معروف در دهه چهل اختصاص داشت. در ادامه به نوع دیگری از آثار دوران فیلمفارسی می‌­پردازیم که شاید بتوان آن را نوعی «کمدی شخصیت ایرانی» قلمداد کرد؛ هر چندکه مانند بقیه­ آثار خنده‌­دار این سینما جلوه‌­های کمدی کلام هم­چنان در این گروه از فیلم‌­ها جایگاه ویژه‌ای دارد.

فیلم­‌های این دسته، از نظر موضوع و ساختار سینمایی تفاوت چندانی با بقیه­ فیلم­‌های مرسوم آن دوران ندارند. تنها مشخصه­ متفاوت آن­ها حضور همیشگی یک بازیگر در تیپ تکراری یک شخصیت ثابت است که صرف­‌نظر از چند اثر پراکنده، در نمونه­ پر رنگ و مشخص قابل بررسی و تحلیل است. یک نمونه، آثار برآمده از تئاتر اصفهان و نوع فیلمسازی و بازی «نصرت‌­الله وحدت» در سال­‌های متمادی است و نمونه­ دیگر تیپ مشخص «شخصیت جلنبر با بازی رضا بیک ایمانوردی و صداسازی منوچهر اسماعیلی» در آثاری که عموم تماشاگران ایرانی با توقع دیدن فیلم کمدی با آن روبرو می‌­شوند.

نصرت‌­الله وحدت و «رضا ارحام صدر» دو بازیگری بودند که از آن­ها به عنوان پایه‌­گذاران مکتب کمدی انتقادی در تئاتر ایران یاد می­‌شود؛ گونه‌­ای از نمایش که ریشه در نمایش­‌های سنتی ایران دارد و بعدها به دلیل ویژگی‌­های قابل تفکیک به «مکتب تئاتر اصفهان» موسوم شده ­است. این گونه­ تئاتری که خیلی زود در سینما نیز تکرار­ می‌­شود؛ بیش از هر نوع دیگری به کمدی کلام متکی ­است؛ به اندازه‌­ای که ارحام صدر را به دلیل شیرینی کلام و استفاده بهینه از گویش اصفهانی، به «شکرپاره اصفهان» ملقب کرده ­است.

ارحام صدر فعالیتش را با حضور در ۱۷۶ نمایش، بیش‌تر در تئاتر ادامه می‌­دهد؛ اما وحدت خیلی زود تیپ تئاتری خنده­‌دارش را  به سینما می‌­آورد. از این رو، نوع تداوم و رونق گونه سینمایی این تیپ را باید به نام نصرت‌­الله وحدت نوشت. این هنرمند حضور در سینما را با بازی در فیلم «دختر سرراهی» (معزالدیوان فکری – ۱۳۳۲) آغاز می‌­کند و دو سال بعد در مقام نویسنده، کارگردان و بازیگر، فیلم «پنجمین ازدواج» (۱۳۳۴) به تهیه‌­کنندگی «محمدعلی نوربخش» را به عنوان نخستین فیلم مستقل در کارنامه­ خود به ثبت می­‌رساند و پس از بازی در ۲۵ فیلم مستقل و بازی در ۱۷ فیلم به کارگردانی دیگران، سال ۱۳۵۷ پرونده­‌اش به­‌طور کامل بسته می‌­شود.

در نمونه­ دوم این دسته از فیلم‌­های طنز در سینمای پیش از انقلاب، جلوه­ کمدی کلام با وضوح بیشتری قابل مشاهده است. در این فیلم‌­ها صدا و نوع گویش ابتکاری «منوچهر اسماعیلی» بخش جدایی‌ناپذیری از هویت شخصیت طنزی است که در مجموع، تیپ جلنبری با بازی رضا بیک‌ایمانوردی را پدید می‌­آورد. این گویش که پیش از این به دلیل پیشینه آن روی چهره «پیتر فالک»، بازیگر نقش «ستوان کلمبو» در یک مجموعه­ تلویزیونی به نام او شناخته می­‌شد؛ پس از استقبال عامه از نقش­‌آفرینی مرد هزارچهره­ سینما در یک نقش کمدی، به هویت تیپ ویژه او بدل می‌­شود؛ به‌­گونه‌­ای که علیرغم حضور  این بازیگر در نقش­‌های منفی، اصلی و مکمل بیش از ۱۵۰ فیلم سینمایی، تماشاگران سینما  تا سال­‌ها بعد او را بیشتر با این تیپ و این گویش، به یاد می­‌آورند. این نوع از کمدی نیز سال ۱۳۵۷ با ممنوع شدن حضور بازیگرش در سینمای پس از انقلاب ادامه پیدا نمی‌­کند و بیک‌ایمانوردی به جای بازیگری در ایران، ایتالیا و ترکیه (مثل گذشته)، با رانندگی کامیون در امریکا به زندگی ادامه می­‌دهد تا شهریور ۱۳۸۲ که در سن ۶۷ سالگی با بیماری سرطان ریه در ایالت آریزونا به خاک سپرده می­‌شود.

با وقوع انقلاب اسلامی، سینمای ایران مدتی اسیر بلاتکلیفی است و چند سال طول می­‌کشد تا با شکل و شمایل تازه‌­ای چون ققنوس از خاکستر خود برخیزد. نزدیک به یک دهه زمان می‌برد؛ تا سینمای حمایتی، هدایتی نوین بتواند با آزمون و خطا روی گونه­‌های مختلف سینمایی، بالاخره خط و ربط مشخص خود را پیدا کند. سینما هویتی جدی به خود می‌­گیرد و سینمای کمدی، چند سال پس از این، فرصتی برای سربرآوردن به دست می­‌آورد. به جز موارد موفقی چون «مردی که موش شد» (احمد بخشی)، کفش‌های میرزا نوروز (محمدمتوسلانی)، مأموریت (حسین زندباف)، تحفه‌ها (ابراهیم وحیدزاده) و… یکی از مهم‌ترین آثار طنز این دوره سینما «اجاره نشین‌­ها» (داریوش مهرجویی- ۱۳۶۵) است که به عنوان جدی‌­ترین اثر کمدی در تاریخ سینمای ایران به نمونه‌­ای قابل اتکا برای بازگشت قدرتمندانه­ این گونه­ بدل می‌­شود.

«اجاره نشین‌­ها» علاوه بر این که در نمایش عمومی، جایگاه دومین فیلم پرفروش­ سال ۱۳۶۶ را به خود اختصاص می­‌دهد؛ به دلیل ساختار محکم، به عنوان فیلمی منسجم با ارجاعات سیاسی و اجتماعی مورد تحسین منتقدان نیز قرار می‌­گیرد. این فیلم نمونه­ ارزشمندی برای توضیح انواع شوخ­‌طبعی است که کاربرد واقعی طنز در سینما را به خوبی نشان می­‌دهد. همانگونه که در بخش دوم این نوشتار اشاره شد؛ گونه­ کمدی در واقع معادل سینمایی و حالت تصویری انواع شوخ­‌طبعی است که در ادبیات این سرزمین به­ سه دسته­ «طنز، هزل و هجو» تقسیم می­‌شود و «طنز» جدی‌­ترین نوع شوخ­‌طبعی و در واقع بیان هنرمندانه­ یک موضوع به قصد اصلاح است که رفتارهای نامطلوب افراد را به شکل خنده‌­داری به چالش می‌­کشد.

در «اجاره­ نشین‌­ها» ارجاعات پرشماری به رویدادهای اجتماعی، مسائل شهری و خانوادگی، کارآمدی قدرت و ثروت در مواجهه با اخلاق، لزوم وجود زیرساخت محکم برای ماندگاری و پایداری و … مواردی از این دست دیده می‌­شود که همه­ نشانه‌­ها و تعاریف طنز از جمله «به چالش کشیدن خنده­‌دار واقعیت‌­های تلخ و رفتار نامطلوب افراد به قصد اصلاح» را به خوبی بازتاب می‌­دهد.

این فیلم اگرچه چراغ سینمای کمدی را در دوره­ نوین سینمای ایران روشن می­‌کند؛ اما آن قدر جایگاه بالایی را به خود اختصاص می‌دهد که سینماگران را برای طی این فاصله به تردید می‌‌اندازد؛ در فاصله‌ سال‌های بعد از «اجاره‌نشین‌ها»، شاهد تولید آثاری به تأسی از این فیلم (یکی دو سریال تلویزیونی و فیلم‌های خانوادگی/کمدی چون «آپارتمان شماره ۱۳» (یدالله صمدی)، زیر بام‌های شهر (اصغر هاشمی) و… و از سویی آثار فانتزی مثل «دزد عروسک‌ها» (محمدرضا هنرمند)، «مدرسه پیرمردها» (علی سجادی حسینی) و سایر کودکانه‌هایی هستیم که از لحن کمدی هم برخوردارند و البته چندین فیلم‌ مانند «جعفرخان از فرنگ برگشته» (علی حاتمی و محمد متوسلانی)، «خارج از محدوده» و «زرد قناری» (رخشان بنی‌اعتماد)، «گراند سینما» (حسن هدایت)، «روز باشکوه شهر کوچک» (کیانوش عیاری) و «خواستگاری» (مهدی فخیم‌زاده) – که در ورود این فیلمساز به دنیای کمدی موفق می‌شود به عنوان یکی از پرتماشاگرترین فیلم‌های سینمای ایران و پرمخاطب‌ترین فیلم سال ۶۹ دست یابد.-

[ادامه دارد]