در پایان قسمت ششم نوشتار دنباله‌دار «سینمای کمدی روی لبه تیغ» پس از مرور آثار کمدی سینمای ایران در قرن گذشته به سال ۱۴۰۲ رسیدیم؛ با این پرسش که آیا فروش رکوردشکن یک فیلم کمدی در سال ۱۴۰۲ می­‌تواند پایه­‌گذار رونق دوباره­ سینمای مواجه با قهر مخاطب باشد؛ یا با نگاهی دوباره به کارنامه­ پر افت و خیز سینمای ایران در گونه‌ کمدی باید به راه­کارهای تازه‌­ای بیندیشیم.

پیش‌­تر همچنین به این نکته اشاره شد که یک بار در سینمای پیش از انقلاب و بار دیگر در همین دو دهه­ اخیر، گونه­ کمدی بر اثر سوءتفاهم فیلمسازان نسبت به استقبال مخاطب به بیراهه‌­ای رفت که با در افتادن در ورطه­ سقوط تا سال­‌ها نتوانست دوباره به روند سالم و رو به رشد خود برگردد. از این دیدگاه موج جدیدی که بر پایه­ فروش رکوردشکن فیلم «فسیل» خارج ار چارچوب منطقی سینمای ایران در حال به راه افتادن است؛ به مثابه راه رفتن روی لبه­ تیغ، به همان اندازه که چشم­انداز رونق و اعتلای سینما را پیش رو قرار می­‌دهد؛ خطر در افتادن به مسیر سقوط را نیز به همراه دارد.

شوخ­‌طبعی در هر سه گونه­ طنز، هجو و هزل در طول تاریخ همواره با محدودیت و خط‌قرمزهای پر رنگی مواجه بوده­ است؛ با این تفاوت که شیوه­ نظارت بر آن و عقوبت‌های گریبانگر خالقان آثار در هر دوره شکل و شمایل متفاوتی داشته است. از نوازش‌های اولیه و خشم خانه‌­برانداز بعدی شاهان نسبت به ملیجک‌­ها گرفته تا ریختن سرب داغ در گلوی شاعران و دوختن لب و دهان آن­ها، تاریخ سرشار از گزارش عقوبت‌هایی است که طنزپردازان و انتقادگران گرفتار آن شده­‌اند. از آنجا که گونه­ کمدی در واقع معادل سینمایی و حالت تصویری انواع شوخ­‌طبعی است؛ به طور طبیعی با محدودیت‌­های بیشتر و خطوط قرمز پررنگ­‌تری در مقایسه با گونه­‌های دیگر روبروست. با این همه نباید از نظر دور داشت که سینما در مقایسه با آثار ادبی و حتی رسانه­‌های دیگر ویژگی‌­های متفاوتی دارد که بی‌توجهی به آن­ها اصل حمایت و هدایت در سینما را دستخوش آشفتگی می‌­کند.

جامعه عنصری پویاست. از این ­رو هر گونه سیاست­گذاری در خصوص «حمایت و هدایت سینما از دیدگاه مسئولان و سیاست­گذاران» باید با توجه جدی به واقعیت‌های اجتماعی در حال تغییر برنامه‌ریزی شود؛ تغییرات بی­‌وقفه‌ای که در عصر ارتباطات و فناوری اطلاعات با سرعتی بی‌همانند در حال شکل‌­گیری است و و به سبب پیدایش و گسترش رسانه‌های نوپدید، سیاست­گذاری و برنامه­‌ریزی را با مشکلی دوچندان روبرو کرده­ است.

اصل نظارت نه تنها در سینمای امروز ایران، بلکه در سینمای پیش از انقلاب و حتی در بسیاری از کشورهای جهان، حتی سینمای خارج از حیطه­ نظارت دولت هالیوود نیز از گذشته تا امروز به عنوان امری پذیرفته شده وجود داشته­ است. آنچه در سینمای ما با همه­ نمونه‌های دیگر متفاوت است؛ نوع نگاه مسئولان به کلیت سینما و ارتباط آن با قانون، شرع و عرف جامعه است. این نگاه نوعی برداشت و تعبیر از گستره­ خط قرمزها و میزان تأثیر آن بر تماشاگران است که در واقع نسبت درستی با واقعیت‌­های اجتماعی، آموزه‌های جامعه‌­شناسی و روانشناسی و شیوه­‌های روزآمد تعلیم و تربیت ندارد.

امروزه دیگر با تصورات ذهنی چهار دهه پیش نمی­‌توان در باد برنام­­ه‌های گذشته خوابید و انتظار داشت مشکلات بی­‌شمار رسانه­ بزرگ و تأثیرگذاری چون سینما با صدور قطعنامه و دستورالعمل به آسانی حل و فصل شود.  به­‌طور مشخص در خصوص گونه­ کمدی در سینمای ایران که موضوع بحث این نوشتار است؛ علاوه بر کلیاتی که در بخش‌­های پیشین به آن­ها اشاره شد؛ توجه به چند نکته­ ساده از تجربیات گذشته و مقایسه آن­ها با شرایط امروز می­‌تواند در راستای به نتیجه رسیدن بحث راهگشا باشد.

مهم­ترین نکته این است که «نگاه یکسان به پدیده­‌های گوناگونی چون آثارفرهنگی، ادبی و هنری بدون توجه به ویژگی‌های هر کدام» و «تعیین خط قرمزهای کلی، متکی به نوعی از کلیشه‌­های تربیتی که کارایی خود را از دست داده­‌اند»؛ آفت پنهانی است که نتیجه‌گیری درست از تأثیرگذاری سینما بر مخاطب را با مشکل روبرو می­‌کند. میزان استقبال مخاطب از  یک فیلم سینمایی وابسته­ عناصر گوناگونی است که در خیلی از موارد با برداشت اشتباه دست‌اندرکاران از اجزای آن، نه تنها به پدیدآمدن موجی از انبوه فیلم­‌های ضعیف منجر می‌­شود؛ بلکه بررسی‌کنندگان دلایل فراز و فرود سینما را نیز دچار سردرگمی می‌­کند.

آنچه برای پرهیز از شکست ناشی از بی‌توجهی به تجربه‌های تکراری ضروری است؛ توجه جدی به دلایل فراز و فرود سینما، از جمله نشانه‌های منجر به موفقیت یا شکست گونه کمدی در مجموعه­ این سینما است.  این راز سرگشوده همان عنصر اساسی است که مانند «شناخت هویت رسانه» و «جایگاه سینما در کلیت فرهنگ جامعه»، سال‌ها از چشم دو گروه تأثیرگذار در سرنوشت سینما پنهان مانده است. اول، سیاست­گذاران فرهنگی، شوراها  و مسئولان نظارت و ارزشیابی که همواره در فکر تعبیر و تفسیر خط قرمزهای ثابت و ارائه راهکار بر مبنای آن بوده‌اند و دوم، تهیه‌کنندگان و فیلمسازانی که بدون توجه به دلایل واقعی استقبال مخاطب، بارها بر موج زودگذری سوار شده‌اند که پس از مدت کوتاهی فرونشسته و کشتی سینما را به گِل نشانده ­است.

[ادامه دارد]