به گزارش صبا، اوایل هفته «قزوین» انتشار تصویری از خانه منتسب به «عارف قزوینی» در صفحه مجازی فعالان میراث‌فرهنگی، دوستداران این شهر تاریخی را شوکه کرد، تصویر بچه بلدوزری که سر از خانه شاعر شوریده آزادی‌خواه دوران مشروطه درآورده بود، خانه‌ای که دهه ۷۰ در فهرست میراث ملی کشور ثبت شد و تلاش‌های مصرانه مالک و شکایت‌های پی‌درپی‌اش هم نتوانست آن را از ثبت خارج کند.

اجرای طرح مرمت زیر نظر کارشناسان!

واکنش گسترده دوستداران میراث‌فرهنگی به این تصویر و شائبه تخریب اثر ملی، پاسخ مسئولان میراث‌فرهنگی شهر را در پی داشت و علیرضا خزائلی مدیرکل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان قزوین با انتشار جوابیه‌ای در خبرگزاری «میراث آریا» این اقدامات را «فعالیت‌های عمرانی» در راستای مرمت و نوسازی خانه عارف عنوان و اظهار امیدواری کرد با اجرای موفق طرح ضمن حفظ این بنای تاریخی شاهد فعالیت فضایی دیگر برای ارائه خدمات به گردشگران باشیم.

او گفت: خانه منسوب به عارف قزوینی پس از مرمت و احیاء با تغییر کاربری به‌عنوان فضای پذیرایی به ظرفیت‌های گردشگری استان اضافه خواهد شد.

علیرضا خزائلی با تأکید بر این اینکه مالک خانه پرونده‌های بی‌شماری برای خروج از ثبت تشکیل داده و موفق نشده است، افزود: در فرایند برنامه‌های دادگاهی مقرر شد برای حفظ و احیای این بنای تاریخی و اعطای کاربری متناسب با حوزه گردشگری، طرحی توسط مالک تهیه و به تأیید مراجع تصویب استانی و سپس مرجع تصویب ملی برسد. طرح مذکور به اداره کل ارائه شد و پس از برگزاری جلسات متعدد و بررسی، در نهایت به تأیید شورای فنی میراث‌فرهنگی استان و شورای فنی کشور رسید.

او گفت: بر اساس طرح مصوب در قسمت شرقی بنا و همچنین بخشی از حیاط که فاقد ارزش تاریخی است، طبق الگوهای مصوب بنایی احداث می‌شود. اقدامات عمرانی در حال انجام هم مربوط به جمع‌آوری همین بخش است.

خزائلی به خبرگزاری وزارت میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری گفت: طرح مذکور زیر نظر کارشناسان مرمت اداره کل در حال انجام است.

رأی دیوان عدالت اداری برای حفظ خانه عارف

دامنه گسترده اعتراضات تا حدی بود که خبر صداوسیما قزوین هم در بخشی تحت عنوان «حقیقت یا شایعه فضای مجازی در تخریب یک بنای تاریخی» به ماجرای خانه عارف قزوینی پرداخت.

احسان نورانی معاون میراث‌فرهنگی این اداره کل در گفت‌وگو با این بخش خبری گفت: خانه عارف قزوینی در دهه هفتاد به ثبت میراث‌فرهنگی رسیده است، این بنا در تعرضات خیابان‌کشی گذر محمدیه در دوران پهلوی بیشتر اندامش را از دست داد و تنها قسمت کوچکی از بنا باقی ماند که در ضلع شرقی قرار دارد.

به گفته او مالک این پلاک سال ۹۸ تقاضای خروج از ثبت پلاک را مطرح می‌کند، درخواستی که پس از مکاتبات و رفت‌وآمدها سرانجام سال ۱۴۰۰ در دیوان رد می‌شود و بنا در ثبت ملی باقی می‌ماند.

نورانی گفت: بهمن ۱۴۰۱ ثبت کشوری ضوابطی را نسبت به مرمت و بازسازی و نوسازی قسمتی که آثار تاریخی ندارد، صادر کرد، سال ۱۴۰۲ بالاتر از ۸ جلسه شورای فنی و کمیته فنی استان تشکیل شد و نقشه مرمت به تصویب و تأیید رسید، سرانجام خرداد ۱۴۰۳ وزارت میراث‌فرهنگی تأییدیه مرمت این پلاک را صادر کرد.

او ادامه داد: در حال حاضر قسمت قدیمی تحت نظارت کارشناسان در حال مرمت و قسمت جدید در حال ساخت‌وساز است.

خانه منسوب به عارف قزوینی تخریب شد!

محمدحسن سلیمانی از نخستین فعالان میراث‌فرهنگی قزوین بود که تصویر مذکور را منتشر کرد، با نوشته‌ای گران که دل دوستداران میراث و فرهنگ ایران را به درد آورد: «خانه منسوب به عارف قزوینی تخریب شد!»

سلیمانی در این باره گفت: در هنگام عبور از گذر صفویان، متوجه تخریب اندک آثار باقی‌مانده در خانهٔ منسوب به «عارف» در محله «پنبه‌ریسه» شدم. از این خانه که تا سه چهار سال پیش یکی دو اتاق باقی‌مانده بود، بعدازاین اتفاق، تنها بخشی کوچکی از یک زیرزمین مانده است.

سلیمانی در پاسخ به این پرسش که چرا خانه منتسب به «عارف قزوینی» است؟ گفت: پس از ثبت این خانه، در سال‌های اخیر، برخی به این استناد که عارف خانه‌ای در قزوین نداشته که اگر می‌داشت آن‌گونه در عزلت و تنگدستی در همدان در نمی‌گذشت، به اصالت این اثر ثبت شده در فهرست آثار ملی ایران خدشه وارد کردند، اما به‌رغم این نظر، آیت واقعیت را نمی‌توان منکر شد که برابر مستندات متقنی که در اختیار است، خانه «ملا هادی وکیل» پدر «عارف قزوینی» در همین گذر صوفیان در محله پنبه ریسه بوده و خود عارف هم در خاطراتش بر آن مُهر تأیید زده است. در واقع صرف‌نظر از این‌که، آیا عارف بعد از مرگ پدر در قزوین خانه‌ای داشته یا خیر، این بنا می‌توانست بخشی از خانهٔ پدری او باشد و یادمانی از شاعر آزادی‌خواه دوره مشروطه و سرمایه ملی ما.

او افزود: اما مسئله اینجاست که تخریب آنچه از خانه منتسب به «عارف» باقی‌مانده بود و نیز نحوه توافقی که بین مالک و میراث‌فرهنگی تحت عنوان مرمت و احیا خانه و تبدیل آن به کافه ور ستوران صورت‌گرفته، سؤال‌برانگیز است.

مالک این خانه در سال‌های اخیر تلاش کرده بود خانه را از ثبت خارج کند که البته موفق هم نشد. چند سال پیش شورای اسلامی شهر قزوین هم مصوب کرد خانه عارف توسط شهرداری خریداری شود و حتی اعتبار ۲۰۰ میلیون‌تومانی هم برای این منظور تخصیص دادند، اما بنا به گفته مسئولان وقت شهرداری مالک به فروش رضایت نداد و شهرداری هم با خدشه‌ای که به اصالت انتساب خانه به عارف وارد شده بود چندان مُصر به پیگیری خرید خانه نشد.

این فعال میراث‌فرهنگی تصریح می‌کند: این‌که مسئولان مربوطه اعلام کرده‌اند که تخریب‌های صورت‌گرفته در بخش غیرتاریخی بنا رخ‌داده، برای من که خانه را از نزدیک دیده بودم، سؤال‌برانگیز است؛ چرا که این خانه که بخش کوچکی از خانه‌ای بزرگ بوده، الحاقات غیرتاریخی نداشت. ضمن اینکه، با تخریب اندک آثار باقی‌مانده هم دیگر نمی‌توان عنوان کرد که قرار است این اثر مرمت و احیا شود که با ازمیان‌بردن همین اندک، در واقع باید گفت خانه منتسب به عارف بنا است نوسازی شود، نه مرمت و احیا. اما این‌که چطور شورای فنی اداره کل قزوین و وزارت‌خانه پذیرفته‌اند که این‌گونه عمل کنند، برای من مبهم است.

سلیمانی ادامه داد: مرمت تعریف خاص خود را دارد و احیا هم ضمن این‌که معتقدم هر اقدامی صورت بگیرد اسمش احیا نیست و صرفاً ساخت یک بنای تازه در محل سابق خانه منتسب به عارف است؛ بنایی که دیگر یادمانی از عارف قزوینی نیست و نمی‌شود آن را به این شاعر، موسیقی‌دان و تصنیف‌ساز بزرگ قزوینی عصر مشروطه که سهم مهمی در بیداری مردم ایران داشت، نسبت داد.

ثبت بنایی که همه عناصرِ یک‌خانه را داشت

در سال‌های گذشته بارها اهالی رسانه و دوستداران میراث‌فرهنگی نسبت به مرگ تدریجی خانه قجری ملی هشدار داده بودند، سال ۱۳۹۵ برای نخستین‌بار الهام حاجی ملکی – دبیر انجمن دوستداران یادمان‌ها و کارشناس مرمت بناها و بافت‌های تاریخی – به ایسنا گفته بود: در مواجهه با خانهٔ «عارف قزوینی»، با آنچه روبه‌رو شدیم نه یک‌خانهٔ شاعر که فقط یک ویرانه کوچک بود. آسیب‌ها و تخریب‌هایی که این خانه با دو اتاق، یک زیرزمین، یک مطبخ و سرویس بهداشتی با آن مواجه بود، به حدی است که امروز دیگر هیچ نشانی از خانه شاعر ملی در خود ندارد. در زمان ثبت، این خانه تاریخی تقریباً همه عناصرِ یک‌خانه را در خود داشته است، اما متأسفانه تنها چیزی که امروز از این بنا باقی‌مانده، تنها یک اتاق و یک زیرزمین است، این در حالی است که چند سال پیش شهرداری دیوار اصلی این خانه را برای تعریض معبر تخریب کرد، اما خوشبختانه با ممانعت مالک، از عقب‌نشینی آن جلوگیری شده است.

این کنشگر فرهنگی ۲ بهمن ۱۴۰۱ هم در گزارش خبرگزاری ایسنا با عنوان «این ویرانه خانه یک شاعر پر آوازه است؟» اعلام کرده بود: مالکان که از وارثان «عارف قزوینی» نیستند، دغدغه‌ای برای حفظ این خانه تاریخی ندارند.

همان سال خبرگزاری «صبا» در گزارشی با عنوان «خانه عارف قزوینی محل نگهداری ضایعات!» نسبت به وضعیت بد نگهداری این بنای ملی ابراز نگرانی کرد و نوشت: آنچه عکس‌های سعید زارع‌پور، آن‌هم از ۵ سال پیش مقابل چشم به نمایش می‌گذارد تنها بیغوله‌ای است که نشانی از خانه ثبت شده شاعر ملی ایران به‌عنوان اثر تاریخی دوران قاجار در سازمان میراث‌فرهنگی ایران ندارد.

جای خالی ناظر!

سعید زارع‌پور کنشگری است که بیش از یک دهه گذشته تغییرات خانه عارف را با دوربینش ثبت کرده است. عکس آخر که در فضای مجازی منتشر شد هم متعلق به اوست.

زارع‌پور درباره تصویر آخری که در این خانه تاریخی ثبت کرده است، گفت: لحظه‌ای که رسیدم یک بچه بولدوزر مشغول تسطیح بخش غربی بنا بود و یک نفر هم با شلنگ آب می‌پاشید تا گردوخاک بلند نشود، هیچ فرد دیگری هم در محل حضور نداشت.

او درباره صحبت‌های مسئولان میراث‌فرهنگی استان مبنی بر مرمت خانه هم گفت: متأسفانه در زمان تخریب اثری از ناظر اداره کل نبود، و البته به عقیده من اگر قرار است اثری واجد ارزش ملی به‌صورت اصولی مرمت و نوسازی شود، این راهش نیست.

زارع‌پور گفت: فرسایش سهوی یا عمدی این خانه از دید مسئولان میراث‌فرهنگی پنهان نبود، در تصویری که سال ۹۶ از روزنه در گرفتم، به‌وضوح اتاق‌های خانه با دو ورودی باحالت تاقی دیده می‌شود، در عکسی که بهمن سال ۱۴۰۱ مصادف با سال‌مرگ عارف از همان زاویه ثبت کردم متأسفانه سقف همان قسمت‌ها ریخته و امسال هم که با خاک یکسانش کردند.

شوربختانه از خانه عارف قزوینی جز بخشی کوچک و تلی از خاک اثری باقی نمانده، از سوی دیگر نورانی در مصاحبه جدیدش ضلع شمالی و علیرضا خزایلی ضلع غربی را بخش تاریخی خانه عارف عنوان کرده‌اند، با این اظهارات متناقض مسئولان اداره کل میراث‌فرهنگی استان قزوین مشخص نیست که کدام بخش تاریخی تلقی شده و بر اساس چه شواهدی اقدام به تخریب و تسطیح بخش‌هایی از اثر ثبت ملی شده است.

پیگیری از مدیرکل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان قزوین درباره خانه منتسب به «عارف قزوینی» بی‌نتیجه ماند و علیرضا خزائلی در گفت‌وگو با این خبرنگار به این پاسخ کوتاه بسنده کرد: ناظر ما در محل در حال نظارت است و توضیحات کامل هم در خبر «میراث آریا» ارائه شده است. این در حالی است که کنشگران میراث‌فرهنگی حضور ناظر در این خانه تاریخی را تأیید نمی‌کنند.

خانه شاعر آزادی‌خواه دوران مشروطه و سراینده تصنیف معروف «از خون جوانان وطن لاله دمیده»، در خیابان «حمدالله مستوفی» (محله پنبه ریسه کوی گذر صوفیان قزوین) قرار داشت، این خانه خیلی سال است که اوضاع بسامانی ندارد و با رویکرد جدید مسئولان سرنوشتش بیش‌ازپیش به محاق رفته است.

«ابوالقاسم عارف قزوینی» شاعر و تصنیف‌ساز پرآوازه‌ی قزوینی که تصنیف‌های ملی و ارزشمندش همراه با موسیقی منتشر شده است، دوم بهمن ماه ۱۳۱۲ خورشیدی در شهر همدان درگذشت و پیکرش در همان شهر و در کنار مقبره‌ی «ابوعلی سینا» به خاک سپرده شد.

نشر اول: جماران