پرویز براتی نویسنده کتاب «دیونامه» که به همت نشر چشمه منتشر شده است در گفتگو با خبرنگار ادبیات خبرگزاری صبا درباره جرقه و ایده تحقیق در باب ادبیات شگفت ایران گفت: درواقع جرقه کتاب «دیونامه» از دوران دانشجویی من زمانی که در دانشکده ادبیات تحصیل می‌کردم، زده شد و علاقه من به مباحث جادو، علوم غریبه و عجایب‌نامه‌ها مربوط به دهه هفتاد می‌شود.

وی افزود: در سال ۸۸ کتابی در زمینه بررسی ساختاری عجایب‌نامه‌ها با عنوان «عجایب ایرانی» منتشر کردم و از همان زمان نیز علاقه داشتم که در حوزه ادبیات شگفت ایران کاری انجام دهم درنتیجه کتاب «دیونامه» شکل گرفت.

به گفته وی، نگارش این کتاب از سال ۹۱ شروع و در نهایت سال ۹۹ منتشر شد.

این نویسنده با بیان اینکه «دیونامه» یک سفر ادیسه‌وار به تاریخ ادبیات شگفت دارد، بیان کرد: این یک کتاب پژوهشی در ابعاد فلسفی، جهان‌شناختی، اقلیمی، ادبی، اسطوره‌ای و سبک‌شناختی ادبیات شگفت در ایران است. کتابی راجع به خیال شنگول ایرانی که به ذهن می‌آید و شگفتی‌ساز می‌شود و همه فانتزی ذهن را در قالب یک موجود خیالی مانند دیو، اژدها و پری درمی‌آورد.

براتی درباره فصول مختلف کتاب توضیح داد: «دیونامه» در پنج پرده نگارش شده است. «قصه‌گوی برزگر و قصه‌گوی دریانورد تاجر» بخش اول کتاب است که من قصه‌های شگفت را بر مبنای مقاله والتر بنیامین فیلسوف آلمانی به نام «قصه‌گو؛ تاملاتی در آثار نیکلای لسـکوف» بررسی کرده‌ام. بنیامین در این مقاله، قصه‌ها را به دو دسته قصه‌گوی «برزگر» (شخصیت یک جانشین) و قصه‌گوی «دریانـورد تاجـر» (شخصیت جهانگرد) تقسیم کرده است. در این بخش من هم ادبیات شگفت را روایت دریانورد به حساب آورده‌ام زیرا دریانوردی مالامال از روایت‌های پرحادثه و پرکشش است.

وی با اشاره به نقش شهر سیراف در ادبیات شگفت اظهار کرد: وقتی صحبت از دریا و دریانوردی می‌کنیم شهر بندری سیراف و سه نفر از اهالی این شهر سهم مهمی در شکل‌گیری روایت‌های دریانوردی در قرون اولیه اسلامی داشته‌اند. اگر کتاب «هزار و یک شب» را نماد ادبیات شگفت در ایران بدانیم‌، ماجرای «سندباد بحری» در آن در بسیاری از نکات و جزئیات با سفرنامه‌های سلیمان تاجر، ابوزید حسن سیرافی و  ناخدا بزرگ شهریار رامهرمزی شباهت دارد به طور مثال جلال ستاری پژوهشگر معاصر اعتقاد دارد که «عجایب‌الهند» ناخدا بزرگ شهریار رامهرمزی پیشرو شایسته‌ای برای داستان‌های سندباد است. درواقع ابعاد اقلیمی ادبیات شگفت را در این فصل بررسی کرده‌ام.

وی ادامه داد: در پرده سوم با عنوان «نقش و کارکرد سیاسی متون شگفت» صورت‌های شگفتی را بررسی کرده‌ام که به زعم من به چهار دسته «روایت‌های عجایب‌نامه‌ای»، «روایت‌های اعجاب‌انگیز»، «رمانس‌های عامیانه شگفت» و «حماسه‌های دینی شگفت» تقسیم می‌شوند. عجایب‌نامه‌ها که بخش مهم‌ کتاب درباره آن‌هاست یک سنت نوشتاری اند که طبق شواهد از قرن چهارم در ایران آغاز شده و تا نیمه اول قرن یازدهم هجری نیز رواج داشته است که بخش «روایت‌های عجایب‌نامه‌ای» کتاب به آن‌ها می‌پردازد. «روایت‌های اعجاب‌انگیز» نیز شامل روایت‌های شفاهی-مردمی شگفت یا همان فانتزی پالیمسستی می‌شود. در بخش «رمانس‌های عامیانه شگفت» متونی مانند داراب‌نامه، سمک عیار، رموز حمزه، امیر ارسلان نامدار و حسین کُرد بررسی شده است. در «حماسه‌های دینی شگفت» نیز جنیدنامه و خاورنامه بررسی شده است.

او درباره بررسی زبان ادبیات شگفت در این کتاب عنوان کرد: یک فصل هم به زبان ادبیات شگفت پرداخته‌ام و ارتباط زبان شگفت را با شگفتی در متن مورد بررسی قرار داده‌ام.

این پژوهشگر درباره ریشه ادبیات شگفت در مغرب زمین تشریح کرد: بخش پایانی کتاب درباره ادبیات شگفت در مغرب زمین و به طور مشخص در اروپا است. سابقه ادبیات شگفت در مفهوم مدرن آن به بیش از دو قرن نمی‌رسد و سرچشمه آن از کهن‌ترین زمان‌ها قابل جستجو است. در تکوین ادبیات شگفت باید به رمانس اشاره کنیم که  واجد نوعی خیال‌ورزی است. نویسنده‌ای به نام سرتامس مالوری در سال ۱۴۷۱ میلادی فوت شده با کتابی به نام «مرگ آرتور» در راه ادبیات رمانس قدم گذاشته است یا کتاب «اورلاندوی دیوانه» نوشته لودویکو آریوستو همه سرچشمه‌های ادبیات شگفت مغرب زمین و منابع ادبیات شگفت مدرن است که در «ارباب حلقه‌ها» اثر  جی. آر. آر. تالکین به اوج می‌رسد.

او درباره تفاوت نقش موجود خیالی از زمان قبل و بعد از اسلام خاطرنشان کرد: موجودات خیالی قبل از اسلام نقش ایدئولوژیک و سیاسی داشته‌اند و در قرون اولیه اسلامی در ساحت ادبیات و زیبایی‌شناختی قدم به عرصه گذاشتند و درواقع کشاکش و دشمنی که میان دین زرتشت و آیین مانوی وجود داشت، دیوها را به عنوان دشمن ایران نشان داد. سر منشا تمام این‌ها سنگ‌نوشته خشایارشا در تخت‌جمشید است که وقتی از پادشاهی خود یاد می‌کند از برخی مردمی نام می‌برد که دست به طغیان زده بودند و معتقد است که به یاری اهورا مزدا این مردمان را شکست داد. در سرزمین‌هایی که فتح می‌کرده است سرزمین‌هایی بوده که درگذشته دیوها را می‌پرستیدند و او لانه کثیف دیوان را ویران کرده است.

براتی در پایان با اشاره به اینکه هر کدام از بخش‌های «دیونامه» می‌تواند به‌طور جداگانه و مفصل بررسی شود، خبر از انتشار کتاب جدید خود در باب عجایب‌نامه‌ها داد و گفت: هرکدام از این بخش‌های کتاب خود کتاب مفصلی است. به‌طور مثال بخش فانتزی پالیمسستی در روایت‌های شفاهی-مردمی شگفت، خود می‌تواند یک کتاب مستقل باشد. درحال حاضر عجایب‌نامه‌ها را با دید تازه‌تری بررسی می‌کنم و با کمک دستاورد‌های یک دهه اخیر تحقیق مفصلی انجام می‌دهم که پس از اتمام منتشر و روانه بازار کتاب می‌شود.

ندا زنگینه

انتهای پیام/