به گزارش خبرنگار سینما صبا، مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی در سال ۱۴۰۲ تصمیم گرفته است که کتاب‌های پژوهشی منتشر شده در این مرکز را به نسخه‌های دیجیتال تبدیل کند. کتاب «پژوهش سینمایی» با ترجمه محمد تهامی نژاد یکی از این کتاب‌هاست که علاقه‌مندان می‌توانند در سایت فیدیبو آن را مطالعه کنند. با محمد تهامی نژاد که یکی از مهم‌ترین نام‌ها در حوزه کتاب های سینمای مستند و پژوهش و توسعه دانش در این حوزه محسوب می‌شود، درباره این کتاب صحبت کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

*** بخش مهمی از زندگی شما با پژوهش و نوشتن و تحقیق درباره سینما گره خورده است. به گذشته برگردیم و از آغاز این مسیر صحبت کنیم.

– این کار عمدتا از سابقه زندگی و دغدغه‌های شخصی من ریشه می‌گیرد و مربوط به سال‌های خیلی دور جوانی می‌شود که روزنامه‌نگاری و سینما را انتخاب کردم. درست است که در به در به دنبال کتاب و مرجعی برای آشنا شدن با روش‌های پژوهش بودم ولی بالاتر از روش می‌خواستم، محله خودم شهر خودم و دنیا را بهتر بفهمم. از آنجایی که پژوهش را با سینما در اختیار داشتم باید به دنبال فهم سینمایی از جهان می‌بودم. در جوانی پژوهش را به طور عملی با فیلم سینمای ایران، از مشروطیت تا سپنتا و به صورت فیلمیک آزمودم بنابراین سابقه این کار خیلی هم جدید نیست. کتاب «ریشه‌یابی یاس در سینمای ایران»، گرچه سال ۱۳۵۶ قرار بود توسط انتشارات امیرکبیر منتشر شود و نشد ولی در سال ۱۳۶۵ بخشی از آن با نام «سینمای رویاپرداز ایران» انتشار یافت. رویا پردازی نخستین پرسش من از تاریخ بود. چه نسبتی بین فیلم ایرانی و قصه‌های ایرانی وجود دارد؟

طرح پژوهش سینمایی، کشف سوالی درباره جهان پرسشی درباره شکل که از سال ۱۳۷۹ عملا  به صورت جزوه‌های دانشگاهی و در کارگاه‌های مستندسازی منتشر می‌شد، به تدریج رشد کرد و هنوز هم ادامه دارد.

*** نشر دیجیتال را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ به نظر می‌رسد به این شکل، کتاب‌ها بیشتر در دسترس نسل تازه قرار می‌گیرد.

– این سومین تجربه شخصی من در مواجهه با نشر دیجیتال است. اول؛ کارهایی که بدون رعایت حقوق مادی من به صورت الکترونیک منتشر شدند. دوم؛ کتابی که ناشر می‌بایست طبق قرار داد، در چاپ دوم، در صدی از پشت جلد را به من می‌پرداخت و آن را به صورت دیجیتالی منتشر کرد و حقوق من را نادیده گرفت. سوم؛ کتابی که ناشر، همه حقوق مادی آن را خریداری کرده بود و نشر دیجیتالی‌اش، خوانندگان کتاب را می‌گسترد.

کتاب «پژوهش سینمایی» در زمره دسته سوم قرار دارد که سال ۱۳۹۸ منتشر شد. انتشار کتاب دیجیتالی از این جنبه برایم بسیار جذاب و شوق آفرین است که می‌تواند در سطح خیلی وسیع، با علاقه‌مندانش ارتباط برقرار کند و امیدوارم بازخوردهایش را ببینم.

*** وضعیت پژوهش و نگارش کتاب‌های پژوهشی در حوزه مستند را چطور ارزیابی می‌بینید؟ گویا بخش خصوصی اهتمامی در این باب ندارد و همه بار بر دوش ارگان‌های دولتی است؟

– در اینجا با تولید دانش از طریق پژوهش‌های مستقل یا ترجمه و انتشار آن‌ها مواجه هستیم که ۲ مرحله مستقل و در عین حال وابسته هستند. تولید یا ترجمه کتاب‌های پژوهشی در حوزه مستند، همواره کوشش‌هایی شخصی بوده است که موسسات خصوصی یا عمومی به نشر آن‌ها همت گمارده‌اند.

در بسیاری موارد بخش‌های دولتی یا دانشگاه‌ها و مراکز فرهنگی، ۲ نقش مکمل تشخیص انتقادی کمبود یا ارائه اولویت‌های پژوهشی و تسهیل کننده در نشر را تواما داشته‌اند. تا آنجا که می‌دانم  همایش‌های علمی به طور مشخص، چنین وظیفه‌ای را برعهده می‌گیرند. اغلب این همایش‌ها در دانشگاه‌ها برگزار شده‌اند. از آن جمله همایش «سینمای مردمنگاری» در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، همایش «انسان شناسی هنر» دانشگاه اصفهان، همایش «باستان‌شناسی» توسط مرکز گسترش و اداره باستان‌شناسی. همچنین کتاب واقعیت و خیال، حاصل ارائه طرح‌های پژوهشی در سطح وسیع بود که به تولید و نشر انجامید.

در سالیان اخیر  مرکز گسترش از انتشار کتاب به صورت کاغذی، منع شد و اعلام اعطای گرنت پژوهشی به صورت رقابتی، در آذرماه سال ۱۴۰۰ برای تشویق نویسنده و ناشر به دنبال همین سیاست اتفاق افتاد.

انتشار وسیع کتاب به صورت الکترونیکی، البته اقدام بسیار مفیدی است که اسطوره پخش بد و تلف شدن کتاب در دست ناشر دولتی و توزیع نشدن درست را به شیوه  جدید تغییر می‌دهد و کتاب را در سطح وسیع به دست مخاطب خودش می‌رساند. کتاب «پژوهش سینمایی» به همین طریق الان می‌تواند صاحب مخاطبان نامحدود خودش باشد و به نظر من این اتفاق فرخنده‌ای است.

*** کتاب‌تان را برای چه گروهی نوشتید؟ کارگردان‌ها، فعالان حوزه مستند یا دانشجویان کدام بیشتر مد نظرتان بوده‌اند؟

– این گونه کارها، اکثرا کاربردی و حداکثر آموزشی و اطلاع‌رسان هستند. اصرار من بر پژوهش، به دلیل ایجاد پرسش مدام و جستجو در پدیده‌ها، محدودیت و زبان درسی ندارد. بنابراین اگر بگویم فیلمنامه‌نویسان، علاقه‌مندان به تحقیق برای فیلم داستانی، مستند نامه‌نویسان، کارگردان‌ها، رمان‌نویسان منتقدان و تمام کسانی که می‌خواهند با نظرگاه انتقادی به جهان نگاه کنند مخاطبان هدف و دعوت‌شوندگان به خواندن و نقد این تحقیق بوده‌اند، پر بیراه نیست.

*** آیا کار جدید در دست نگارش دارید؟

– هرچه روزگارم به فرجام خود نزدیک می‌شود، کارهای قدیمی هم، یکی یکی تمام می‌شوند یا راضی می‌شوم که تمام شده‌اند. از جمله بازنگری یا ویراست دوم ترجمه کتاب بیل نیکولز به پایان رسید و به زودی به زیر چاپ می‌رود. درگیر یک  مسئله صنفی، اجتماعی رفلکسیو شدم که به شکر خدا تمام شد. رمان «گفتگو با سرزمین» بعد از چند دهه کار که می‌بایست امر پارادوکسیکال تخیل و پژوهش در واقعیت را در هم می‌آمیخت به پایان رسید، «فرهنگ کوچه‌های سینمای ایران» (گاه‌شناسی فرهنگی)، بسیار مفصل شده و چهاچوب‌بندی و تنظیمش به پایان رسیده است. ویراست دوم «سینمای رویاپرداز ایران» تمام شده و آماده انتشار است. کتاب «آموزه‌های مستند» حاصل سال‌های تدریس سینماست. سه جلد مقاله‌های سینمایی‌ام با عنوان «سینما و پنجاه سال تاریخ معاصر ایران»، پس از بارها زیر و رو شدن، دارد به پایان می‌رسد. کار تمام نشدنی‌ام، فعلا سه یا چهار جلد «تاریخ مفصل سینمای مستند ایران» است.