سعید مستغاثی در گفت‌وگو با خبرنگار سینماصبا، درباره عنوان سینمای ارگانی گفت: سینمای ارگانی یک آدرس اشتباه است، چراکه دارای هیچگونه ماهیتی نیست. سینمای استراتژیک نیز دارای معنا و مفهوم مشخصی نیست. در مقابل، سینمای ایدئولوژیک و سیاسی دارای مفهموم است. حتی سینمای اجتماعی نیز مفهوم مضخصی ندارد. این موارد متاسفانه به صورت اشتباه و نادرست باب شده است و درباره آن صحبت می‌شود. عنوان سینمای دفاع مقدس دارای هویت است. سینمایی که به مقوله جبهه و جنگ و یا انقلاب می‌پردازد. افرادی که این تقسیم بندی‌ها را به وجود آوردند، خود هیچگاه بر روی آن پافشاری نکردند، در صورتی که مواردی همچون «ژانر» در سینمای ایران به شکل تابو درآمده است. در حالی که آمریکایی‌ها و فرانسوی‌ها که به وجود آورنده آن هستند، پافشاری و تاکیدی بر این مسئله نداشتند.

وی افزود: به عنوان مثال سینمای سیاسی اگر به گذشته‌های دور بپردازد، سینمای تاریخی لقب می‌گیرد و این مسئله به لحاظ هرمنوتیک و کلامی دچار پارادوکس است. زمانی که از سینمای وسترن یا کودک صحبت می‌شود دارای عناصر و المان‌های مشخصی است. اما زمانی که صحبت از سینمای استراتژیک می‌شود اینگونه نیست. استراتژی دارای یک مفهوم بسیار گسترده است. سینمای ارگانی نیز چنین وضعیتی را دارد و معنای آن مشخص نیست که آیا مربوط به ارگان خصوصی، دولتی و.. است.

فیلمی که برای جشنواره خارجی یا سفارتخانه ساخته می‌شود، سفارشی نیست؟!

این برنامه‌ساز و مستندساز ادامه داد: مهم این است که چنین فیلم‌هایی دارای چه تاثراتی هستند. گاهی پیش آمده است که یک ارگان دست به تولید اثری زده است که از ضد انقلابی‌ترین فیلم‌ها هم بدتر عمل کرده است. روزی از سینمای نفتی صحبت می‌شد درحالی که بخش عمده‌ای از درآمد کشور از طریق فروش نفت تامین می‌شود. بنابراین سینمای غیر نفتی چگونه باید تعریف شود؟ و یا مفهوم سینمای سفارشی چیست؟ اگر فیلمسازی برای شهرداری فیلم بسازد سفارشی نام می‌گیرد و اگر برای جشنواره خارجی یا سفارتخانه فیلمی ساخته شود، آیا آن اثر سفارشی نیست؟

نوعی دیگر از سینمای حاکمیتی چیست؟

مستغاثی بیان کرد: در ایران سینمای دولتی نوعی از سینما است که به نحوی با دولت جمهوری اسلامی ارتباط داشته باشد. برای مثال فیلم «پرویزخان» توسط سازمان اوج تولید شده است که وابسته به سپاه پاسداران بوده که نهادی دولتی به حساب نمی‌آید و ارگانی غیر دولتی است. شاید عنوان دقیق‌تر آن، سینمای وابسته به ارگانی باشد که آن ارگان، به حاکمیت وابسته است.

این پژوهشگر درباره آثار تولید شده توسط نهادهای تحت حمایت حاکمیت گفت: هزینه‌های بسیاری صرف فیلم‌هایی می‌شود که قرار است بخشی از تاریخ و یا قهرمانان ما را به تصویر بکشند، اما متاسفانه در بسیاری از موارد این اتفاق بسیار ضعیف و به صورت پیش پا افتاده رخ می‌دهد. چرایی این موضوع کلیت سینمای ایران را در بر می‌گیرد و تنها مربوط به آن بخش از سینما که از بودجه حاکمیت استفاده می‌کند نیست. البته من عقیده دارم که ریشه این موضوع به نوعی به موسسات و سازمان‌های حاکمیتی متصل است و میان افرادی که ادعای مستقل بودن داشته و افرادی که از بودجه‌های دولتی استفاده می‌کنند، تفاوتی وجود ندارد. حتی آثاری که هزینه تولید آن‌ها از موسسات خارجی دریافت می‌شود نیز مربوط به نوعی دیگر از سینمای حاکمیتی است.

از ابتذال تا لطمه به اعتبار

رییس اسبق انجمن منتقدان و نویسندگان سینمایی ابراز کرد: زمانی که یک فیلم کمدی یا ملودرام به صورت سخیف تولید می‌شود، یک امتیاز منفی متوجه آن است، اما فیلمی که درباره سرداران جنگ تولید می‌شود و دارای ضعف‌های فراوان است، ده‌ها امتیاز منفی دارد. فیلم کمدی سخیف به بخشی از ابتذال طعنه می‌زند اما فیلم‌هایی که به قهرمانان ملی می‌پردازند، در صورت ناتوان بودن، به اعتبار ارزش‌ها و باورهای مردم لطمه وارد می‌کنند. برای مدت‌ها این بحث مطرح بود که چرا فیلم‌هایی درباره بزنگاه‌های تاریخ و قهرمانان ملی ساخته نمی‌شود که نکته بسیار درستی بود. امروزه نگاه بسیاری متوجه تولید این آثار شده است اما متاسفانه کاربلدی در آن کم‌تر دیده می‌شود.

نیازمند تخصص‌گرایی و سخت‌گیری هستیم

وی با اشاره به فیلم «آسمان غرب» ادامه داد: به عنوان نمونه فیلم «آسمان غرب» اثری بسیار ضعیف و یک فیلم بد است که هزینه بسیار کلانی صرف تولید آن شده است و تصویری بسیار پیش پا افتاده از یکی از شاخص‌ترین چهره‌های دوران دفاع مقدس ارائه کرده است. شهید شیرودی طبق اسناد و گفته‌های موجود، یکی از برجسته‌ترین افراد در میان نیروهای ارتش بوده است. فیلم «احمد» درباره شهید احمد کاظمی نیز همین شرایط را دارد و فاجعه‌ای نظیر «آسمان غرب» است. فیلم «مجنون» درباره برادران زین‌الدین شرایط بهتری دارد. «آسمان غرب» دارای مشکل ساختاری است و به نظر می‌رسد فیلمساز از توانمندی لازم برای ساخت این اثر برخوردار نبوده و در مواجهه با حجم عظیم امکانات ذوق زده شده است. در فیلم مشخص نیست هر فرد چه کاری را صورت می‌دهد.

مستغاثی با بیان اینکه ساخت آثار این‌چنینی لطمه‌های بسیاری را به بودجه عمومی کشور و به باورها و مفاخر ملی و انقلاب وارد می‌کند، افزود: باید برای تولید این فیلم‌ها غربال بیشتری صورت بگیرد و سخت‌گیری‌های لازم اعمال شود. نباید به راحتی اعتماد به افراد صورت گیرد. باید ده‌ها نهاد تحقیقاتی و پژوهشی وارد جریان تولید این آثار شده و با دقت نظر بسیار زیاد در راستای قهرمان سازی عمل کنند. نیازی نیست که در یک فیلم همه چیز درباره یک فرد یا دوره تاریخی عنوان شود. یکی از مواردی که در سینمای غرب شاهد آن هستیم این است که درباره یک موضوع، آثار متفاوتی ساخته می‌شود. این انتظار وجود ندارد که در یک فیلم همه موارد مربوط به شهید شیرودی طرح شود. بلکه تنها باید روی یک بخش تمرکز کرد و تلاش داشت تا به درستی مفهوم مورد نظر مورد پرداخت قرار گرفته و به مخاطب منتقل شود.

این استاد دانشگاه و دانش‌آموخته دکترای سواد رسانه‌ای پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی است، عنوان کرد: اگر نسل امروز ما برای شناختن قهرمانان ملی فیلم‌های «آسمان غرب» و یا «احمد» را تماشا کند، نسبت به این افراد دافعه پیدا می‌کند. شاید حتی نیاز باشد برای مدتی تولید این گونه از فیلم‌ها متوقف شود تا ساز و کاری درست و در راستای غریال سازی در پیش گرفته شود. امروزه ماجرای ساخت فیلم در ارتباط با سرداران جنگی برای عده‌ای حکم دکان را پیدا کرده است و به واسطه تولید این آثار، پول‌های هنگفتی نصیب یک عده می‌شود. ارگان‌ها باید در مقابل چنین جریانی ایستادگی کرده و با دقت نظر و حساسیت بسیار زیادی عمل کنند. تولید این آثار بحث آخرتی در پی دارد و افراد دخیل در ساخت چنین فیلم‌هایی باید به شهدا جواب پس دهند.

از نبود بصیرت در مدیران ارگان‌ها تا آسیب نگاه کمیت‌گرا

عضو شوراهای پروانه ساخت و نمایش فیلم‌های سینمایی یادآور شد: بسیاری از مدیران ارگان‌ها افرادی هستند که سینما را می‌شناسند اما متاسفانه نگرش مطلوب و بصیرت لازم وجود ندارد. بسیاری از این مدیران افرادی توانمند هستند که تلاش می‌کنند وظایف محوله را به بهترین نحو انجام دهند، اما مواردی باعث ایجاد آسیب در این زمنیه می‌شود. برای مثال زمانی که به جشنواره فیلم فجر نزدیک می‌شویم، برخی تصمیم می‌گیرند فیلم‌های مرتبط با دفاع مقدس تولید کنند. متاسفانه نگاه کمیتی همواره در بخش فرهنگی کشور حاکم بوده است. مدیر فرهنگی در رسانه آمار می‌دهد که سیصد فیلم جدید برای ایام نوروز در تلویزیون نمایش داده می‌شود یا مثلا چند ده اثر در جشنواره‌های خارجی حاضر بوده اند. زمانی که نگاه کمیتی حاکم می‌شود، بحث کیفیت به حاشیه می‌رود.

وی ادامه داد: در هالیوود نیز تا حدی این نگاه وجود دارد و برای مثال در سینمای آمریکا سالانه نزدیک به هزار فیلم تولید می‌شود و تنها چند اثر شاخص در میان آن‌ها یافت می‌شود. اما تفاوت اینجاست که در آنجا استانداردهای حداقلی لازم را در نظر می‌گیرند. در فیلم «آسمان غرب» موارد ساده مربوط به تدوین و تداوم رعایت نشده است. مواردی که فیلم‌سازان آماتور هم به آن توجه دارند. وجود این رویه حتی مدیران کارآمد را نیز قربانی می‌کند. برخی به گونه‌ای رفتار می‌کنند که گویی حضور تعداد مشخصی فیلم دفاع مقدس در جشنواره هر سال یک حکم الهی است! این موضوع باعث می‌شود تا مدیران تحت فشار قرار بگیرند. در حالی که موضوعات باید پرورانده شوند تا قوام پیدا کنند. نتیجه هنر سفارشی به تولید فیلم‌های ضعیفی منجر شده که نه دارای وجوه هنری هستند و نه پیام مشخصی را متبادر می‌کنند. نگاه کمیتی در فضای مدیریتی باعث به وجود آمدن آسیب ‌های مختلفی می‌شود. وجود این رویه باعث می‌شود که حتی اگر افراد حاضر در شوراهای مختلف ارگان‌ها افرادی سینمایی و با بصیرت باشند، باز هم تحت فشار قرار بگیرند و نتیجه این می‌شود که استانداردهای هنری و سینمایی در تولید آثار مورد توجه قرار نمی‌گیرند.

مستغاثی خاطرنشان کرد: امسال در جشنواره فیلم فجر از میان ۲۲ فیلم تنها سه فیلم درباره دفاع مقدس بود که آمار قابل توجهی محسوب نمی‌شود. درحالی که صحبت‌های فراوانی پیرامون آمار تولید این فیلم‌ها وجود داشت و عده‌ای آن را محکوم می‌کردند. بحث‌های فراوانی نیز از جانب تهیه‌کننده‌ها درباره تعداد سیمرغ های کسب شده مطرح می‌شود که من معنای آن را متوجه نمی‌شوم. در تاریخ سینما افراد بسیاری بوده‌اند که هیچ‌گاه در جشنواره‌های مهم سینمایی حاضر نبوده‌اند اما آثار آن‌ها در میان بهترین‌های تاریخ سینما جای دارد. در حالی که در ایران، عده‌ای از  افراد به جوایزی که کسب می‌کنند دلخوش هستند. تا زمانی که نگرش کمی حاکم باشد، شاهد رشد کیفی نخواهیم بود. نیازی نیست که حتما ۲۲ فیلم در جشنواره حاضر باشند در صورتی که می‌توان این رویداد را با تعداد فیلم‌های کمتر اما با کیفیت بیشتر برگزار کرد تا آبروی جشنواره حفظ شود.

این منتقد ادامه داد: اینکه تعداد فیلم‌های کم‌تری تولید شده و در جشنواره حاضر باشند، دلیلی برای جولان دادن مخالفین و معاندین در راستانی ناتوانی سینمای ایران نیست. متاسفانه معیارهای غیر سینمایی باعث وجود آسیب‌های فراوانی بر پیکره سینمای ایران و ارزش‌های انقلاب شده است. حضرت آقا بسیار روی این مسئله تاکید دارند و فرموده‌اند مراقب باشید تا به ارزش‌های دفاع مقدس و سرداران خدشه‌‌ای وارد نشود. متاسفانه در برخی از فیلم‌ها این اتفاق رخ می‌دهد و سرداران دفاع مقدس زیر سوال می‌روند. شهید شیرودی در «آسمان غرب» به صورت فردی قلدر، بدون اعتقاد آنچنانی و به شکلی احساساتی تصویر شده است. در حالی که شیرودی فردی بوده که به ملای ارتشی‌ها معروف بوده است و این نشان دهنده وجوه اعتقادی برجسته در این شخصیت است. حضرت آقا فرموده‌اند که من پشت سر شهید شیرودی نماز خوانده‌ام. اما در «آسمان غرب» حتی صحنه کوتاهی از نماز خواندن این شخصیت را نمی‌بینیم. حتی در سکانسی که دوست او به شهادت رسیده است،‌ برخورد او با این مسئله به صورت مادی‌گرایانه به تصویر کشیده می‌شود.

باید مراکز رسانه‌ای به مراکز آکادمیک و پژوهشی متصل باشد

سعید مستغاثی درباره راه حل اصلاح روند تولید آثار ارگانی به صبا گفت: بارها گفته شده که باید مراکز رسانه‌ای به مراکز آکادمیک و پژوهشی متصل باشند. اتفاقی که در کشورهای غربی صورت گرفته است. فردی مانند ران هاوارد که فیلم‌هایی همچون «رمز داوینچی» و … را ساخت، خودش اطلاع چندانی از موضوعات نداشت، بلکه مجموعه گسترده‌ای از افراد در تولید چنین آثاری نقش دارند و بر روی موضوعات مختلف تحقیق می‌کنند. متاسفانه در ایران یک فیلمساز در بیشتر این مراحل خود را دخیل می‌داند و به اموری همچون تحقیق و پژوهش وقعی نهاده نمی‌شود. در حالی که سازمان‌ها و نهادهایی مانند اوج که از بودجه حاکمیتی برخوردار هستند می‌توانند در کنار خود مجموعه‌های پژوهشی داشته باشند که با روند نگارش فیلمنامه و ساخت فیلم همراهی کنند. دارن آرونوفسکی فیلمساز یهودی و کابالیست درباره فیلم‌های «نوح»، «پی» و «چشمه» از انجام روند تحقیقاتی مفصل می‌گوید و اشاره می‌کند که فیلمنامه لحظه به لحظه با نظارت دقیق گروهی از افراد صاحب نظر ساخته شده است و به همین دلیل کوچکترین المان‌های فرقه کابالا در فیلم «نوح» قابل ردیابی است.

چرا دستیار چندم یک فیلمساز با دریافت بودجه هر طور که می‌خواهد عمل می‌کند؟ / نظارت کیفی کجاست؟

مستغاثی بیان کرد: در ایران فردی که دستیار چندم یک فیلمساز بوده حالا گمان می‌کند که به یک فیلمساز برجسته تبدیل شده است و پس از دریافت بودجه فیلم، هر طور که بخواهد عمل می‌کند. اوج یک سازمان فرهنگی است و با دفاتر فیلمسازی تفاوت دارد. به همین دلیل باید بر روی ساخت و نگارش یک فیلمنامه نظارت دقیقی صورت دهد. حوزه هنری و سازمان تبلیغات اسلامی نیز مجموعه‌های فکری و اندیشه‌ای هستند و باید نظارت دقیقی را انجام دهند. اما متاسفانه خروجی چنین سازمان‌هایی گاهی فیلمی مانند «دسته دختران» است که اثری هجوگونه بوده و تنها شکست و فلاکت را به تصویر می‌کشد و فیلمی ضد دفاع مقدس است.

او خاطر نشان کرد: حدود هشتاد سال قبل و بعد از جنگ دوم، سازمان‌های امنیتی نظامی آمریکا با همکاری هالیوود دفترچه‌ای را با محوریت قوانین و فرمول‌های هالیوود تدوین می‌کنند و این موضوع در اسناد سی آی ای و اسناد ساندرز مورد اشاره قرار گرفته است. جان فورد که فردی از آن مجموعه بوده است درخواست می‌کند که افرادی به عنوان ناظر حضور داشته باشند تا روند اجرایی در تولید فیلم‌ها به درستی طی شود. همین روند امروزه در کمپانی‌های مختلف فیلمسازی  این کشور دنبال می‌شود. امثال سازمان اوج یا حوزه هنری که مجموعه‌های فکری و اندیشه‌ای هستند نباید آثاری مانند «دسته دختران» یا «آسمان غرب» را تولید کنند، چراکه این موضوع بسیار باعث شرمندگی است.

مستغاثی افزود: فیلم «دسته دختران» درباره افرادی است که خود در زندگی شخصی شکست خورده‌اند. شخصیت فرشته حسینی با آن شکل و شمایل در آن زمان وجود نداشته است اما فیلمساز می‌گوید من دوست دارم آدم‌های امروز را در آن زمان قرار دهم! همین موضوع باعث ایجاد تصویری غیر واقعی از تاریخ می‌شود و سازمان‌ها باید در این خصوص نظارت کنند.

این منتقد شناخته شده در پایان گفت: حتی تصویر شکست را هم می‌توان زیبا نشان داد. آمریکایی‌ها در این خصوص سرآمد هستند. در فیلم «آپولو ۱۳» یک شکست مفتضحانه را به صورت یک پیروزی جلوه می‌دهند. این موضوع در فیلم «آرگو» و آثاری که درباره ویتنام ساخته‌اند نیز به چشم می‌خورد. باید به صورت ریشه‌ای به مشکلات این‌چنینی پرداخته شود. باید دید که چرا برخی از مدیران همچنان درگیر ظواهر هستند و برخلاف اخلاق گرایی و تقوا عمل کرده و به دنبال ماهیت و ریشه‌ها نیستند.

محمدعرفان صدیقیان

بیشتر بخوانید:

گفت‌وگو با سیدمحمد حسینی | چرا «سینمای ارگانی» تقبیح می‌شود؟ / از لکنت سفارش‌دهنده و نظام مندرس شورایی تا آفت رقابت کمی!

گفت‌وگو با محمدتقی فهیم | «کیفیت» مسئله اصلی سینمای ارگانی است/ گلوگاهی به نام «فقدان تخصص»

گفت‌وگو با محمود گبرلو | معضلی به‌نام فهم نادرست از سینما / هدف ارگان‌ها جشنواره و کسب جایزه نباشد